Маданият

Уруш адам улуна келтирген палахланы саны жокъду. Аны бла байламлы хар кимни кеси тарыхы барды.

Кюз арты кюнню ингир жылыууна батылып, къоншум Мадина уллу арбазны аллында боялгъан шинтикде олтурады. Мени кёрюп, ол ёрге турады. Сора арлакъгъа тебип, жанында манга жер къояды.

– Олтур бир кесек. Солу. Жылны бу заманын бек сюеме, – дейди ол. – Эртте биз Краснодар тийресинде жашагъанбыз. Сууу – дарман, жери да – семиз, не да ёсген. Артда кёчгенме бери баш ием бла. Ол мындан эди да, ийне бла халыча, ызындан тагъылып келгенме.

Бу кюнледе Къабарты-Малкъарны сыйлы артисти Мамучиланы Кемал туугъанлы алтмыш беш жыл толады. Жарсыугъа, ол дуниясын алышханды, алай аны таныгъанла сахнагъа керти къуллукъ этген фахмулу артистни, драматургну хурмет бла эсгеребиз.

(Ахыры. Аллы 19-чу августда басмаланнганды)

Таулу халкъны чынтты ёз тили ёмюрледен бери тюрк тиллени «анасына» саналып, бийик даражагъа тийишли болуп келгенди. Тилибизни сёз байлыгъы, шатыклыгъы белгилиди. Хар инсан ана тилини тауушларын ананы макъамлы жырларында эшитеди. Ол сабийни ана тили бла биринчи тюбешиуюдю.

Тунджер Джюдженоглу шёндюгюлю тюрк драматургияны классигине саналгъанды. «Аны пьесаларына кёре Стамбулну эм Тюркню башха шахарларыны сахналарында салыннган спектакльлени юсюнден мен кёп эшитгенме, алай танышхан жаланда 2017 жылда этген эдик», - деп жазады бизге жазыучу, драматург, Башкъортостан Республиканы Тюркде келечиси Мызыланы Къаншаубий.  Ол бизге билдиргеннге кёре, Тунджер Джюдженоглу 2019 жылда дуниясын алышхынчы, аланы телефон бла сёлешмеген неда тюбешмеген кюнлери болмагъанды.

Бусагъатлада башха заманладан эсе тюрк халкъланы тамырлары бир болгъанларыны юсюнден терк-терк эшите турургъа тюшеди. Тарыхыбызгъа, маданиятыбызгъа, тилибизге, жашау турмушубузгъа тюрслеп къарасакъ, илму тинтиулеге эс бурмай окъуна, аны алайлыгъына ишеклилик чыгъарыкъ тюйюлдю. Бу жол мен ол жанына эс буруп кърым татарлыланы бла малкъарлыланы чепкен согъуу (сукноделие) дегенча ишлерине, маданиятларыны бирге ушагъан кесегинеча, къараргъа таукелленнгенме.

Къарачай-Малкъар жаш тёлюню айныууна себеплик этген таза ниетле бла оугъурлу ишле тамамлагъан «Эльбрусоид» фонд ачылгъанлы быйыл 18 жыл болады. Фондну бёлюмлери Москвада, Къарачай-Черкесде бла бизни республикада бардыла. Ала жаш адамланы ариу юйретиуден тышында, абадан тёлюню жарсыуларын да кёредиле, жамауат ишге къатышадыла.

Бизни халкъыбызны тили сейир этерча байды, шатыкды. Малкъар тилде адам не иничке, не таша сезимин да айтып ангылатыргъа боллугъу шартды. Тойну таматасы алгъыш этип тебиресе: «Ала, бу адам быллай бир ариу, терен магъаналы сёзлени къайдан чыгъара болур?» - деп тамашаланаса. 

  Хапар

Дуния башында бар ахшылыкъланы иги адамла этедиле. Аманлыкъланы уа – жашауну душманлары. Аман адамла чачдырадыла жерни топ бла, ала этедиле ташны, агъачны да жаралы, аланы хаталарындан къаладыла сабанла орулмай, сабийле туумай, ала жилятадыла кёкню, жерни да. Кёплеге жетеди аланы уулары.

Бабаланы Ибрахим халкъыбыз кёп ёмюрледен бери жыйып, ёсдюрюп келген тилибизни суратлау теренин ачыкълагъан, назмуларында, поэмаларында да заманны, адамлыкъны баш илишанларын суратлагъан поэт эди. Аны «Атамы аягъы басхан жер» деген назму цикли туугъан жерге къасадады. Ата-бабанг къой кютген, сабан сюрген, дуниягъа келгенлеге тюбеген, кетгенлени ашыргъан, жашау турмушларын этген жер сыйлыды. Анда жашагъанланы берекетлери, къолайлыкълары, жюрек саулукълары да тау бла, таш бла байламлыды. Андан болур, Ибрахимни поэзиясында ташны сыфаты кёп тюрлюдю: «Адам – жулдуз – таш», «Таш бешик», «Тирмен таш», «Мудор таш»…