Маданият

Адильгерий мал дохтургъа окъуп келгенинде, Балдандан насыплы болмаз эди. Ол андан оруслу къызны келтиргенди деген хапар а артдаракъ жайылгъанды элде. Келин доктор эди да, анга иш терк окъуна табылгъан эди. Ол заманда эки эринин къаты къысып, кишиге жукъ айтмагъанына бюгюн да къууанады Балдан.

Дуглас Фрешфильд «Кавказны илму жаны бла тинтиу» (Лондон, 1902 жыл) деген ишинде Чегем бла чегемлилени юсюнден да жазгъанды. Атыбыз тарыхда ариу бла сакъланыуда бу тинтиу ишни магъанасы, сёзсюз, уллуду. Аны ангылап тинтгендиле ингилиз этнографны экитомлукъ китабын кёчюрмечи Улакъланы Борис эм жазыучу Шауаланы Хасан. Алгъын номерледе биз Фрешфильдни малкъарлыланы, бызынгылыланы, бахсанчыланы юслеринден жазгъанларын басмалагъанбыз, бу жол Чегемге бла чегемлилеге ол жазмаларында туура этген кёз къарамларын хазырлап, ала бла сизни да шагъырей этебиз.

Заман жандауурсузду. Ол адамны, табийгъатны, башха нени да аяй билмейди. Андан ашыгъадыла ариу жайны ызындан артда жауунлары бла безитирик, алтын бетли алдауукъ кюз, сора боранлы не жууаш къыш.

Дуглас Фрешфильд «Кавказны илму жаны бла тинтиу» деген ишинде Бахсан ауузну, Минги таугъа жолоучулугъуну юсюнден да жазгъанды. Жазманы малкъар тилге кёчюрген Улакъланы Борис, аны басмада туура этиуде, хазырлауда уа жазыучу Шауаланы Хасан мындагъы информацияны таулуланы тарыхында магъаналылыгъын ангылап, материалны туура этиуге уллу къыйын салгъандыла, алгъын белгилегенибизча.

Дуглас Фрешфильд кесинин заманында «Кавказны илму жаны бла тинтиу» деген магъаналы ишинде таулуланы юсюнден кёп ариу сёз жазгъанын билебиз. Алгъыннгы номерде биз аны Лондонда 1902 жылда басмаланнган ол экитомлукъ китабындан юзюкню чыгъаргъанбыз (Малкъар бла малкъарлыла). Жазманы малкъар тилге кёчюрген иши ючюн Улакъланы Борисге, аны басмада туура этиуде, хазырлауда уа жазыучу Шауаланы Хасанны къыйынына энтта бир кере ыспас эте, бу жол Фрешфильдни Бызынгы бла бызынгылыланы юсюнден жазгъанын басмалайбыз.

Кавказ халкъланы, энчилеп айтханда, малкъар халкъны юсюнден эрттегили жыллада орус эм тыш къыраллы алимле, тинтиучюле, искусствоведле эм бирсиле да кёп жазгъандыла. Аладан бири, биз барыбыз да билгенибизча, белгили ингилизли альпинист, жолоучу эм этнограф, Уллу Британияны патчахыны атын жюрютген альпинист клубну къурагъанладан бири эмда аны келечиси Дуглас Уильям Фрешфильд (1845-1934) болгъанды. Ол Кавказгъа юч кере экспедиция бла келгенди: 1868 жылда, 1887 жылда, 1889 жылда.

Омакъ жасалып, дауур эте, къууанчха баргъанларын билдире, кёпюр юсюне жете келген машиналаны тизилип келгенлерин кёрюп, къарамы ары кетип, сюелди арбазында Жаухар. Ала бийикде жашайдыла да, эл, тюз да къол аяздача, кёрюнюп турады. Машинала кёпюрден бери ётгенлей, жюрек къайгъысын ичине сыйындыралмай, юйге кирди да, тапчаннга олтуруп, ачы жиляды.

Окъууу болмагъан халкъ бурун заманлада окъуна кесини жашауунда, турмушунда тюбеген ахшы затланы багъалагъанды. Аны бла бирге уа ол кемчиликлени кетерирге болушхан, акъыл, тюз оюмлу, терен магъаналы сёзлени тап жарашдыргъанына сейирсинесе, хурмет бересе. Ала кёп ёмюрлени ичинде къурала, тёлюден-тёлюге кёче, жангылары да къошула, бюгюнлюкге дери жетгендиле.

1811 жылда 19 октябрьде Россейде Царское село деген ариу, жашил жерчикде (бусагъатда Ленинград областьда Пушкин шахар) окъуу юй - лицей ачылгъанды. Анга деп, Екатерина патчахны дворецини бир кесегин бёлгендиле. Александр I, патчах тахтагъа олтургъанлай, Россейде кёп затны тюрлендирирге излегенди. Царскосельский лицей да аны ол жангылыкъларындан бири эди.

Халкъыбызда угъай, саулай республикада да фахмулу жаш адамладан бирине мен режиссёр Къумукъланы Магометни санайма. Аны алайлыгъына кёпле да шагъатлыкъ этерге хазырдыла.  Аны усталыгъын бла фахмулугъун биз ол жыл сайын алдыргъан тюрлю-тюрлю фильмледе кёребиз. Режиссер 2016 жылда «Любовь не за горами» деген суратлау, ызы бла «Бичакъ», «Юй» деген документли фильмлери эм «Минги тау» деген къысха метражлы фильми бла къууандыргъанды. Кёп болмай ол къарачай атны юсюнден «Крылья горца» деген аламат фильм да чыгъаргъанды. Аны бла ушагъыбыз да керти да магъаналы, кюн сайын эс бёлюрге тийишли затланы юслеринден эм алагъа жангы кёзден къараргъа чакъырыуну юсюнден болгъанды.