«Пьесаларым салыннган хар театр да текстими байыкъдыргъанды, кесини энчилигин кийиргенди, къараучу аны женгилирек ангыларча этгенди»

Тунджер Джюдженоглу шёндюгюлю тюрк драматургияны классигине саналгъанды. «Аны пьесаларына кёре Стамбулну эм Тюркню башха шахарларыны сахналарында салыннган спектакльлени юсюнден мен кёп эшитгенме, алай танышхан жаланда 2017 жылда этген эдик», - деп жазады бизге жазыучу, драматург, Башкъортостан Республиканы Тюркде келечиси Мызыланы Къаншаубий.  Ол бизге билдиргеннге кёре, Тунджер Джюдженоглу 2019 жылда дуниясын алышхынчы, аланы телефон бла сёлешмеген неда тюбешмеген кюнлери болмагъанды.

Ала бирге Уфада «Туугъанлыкъ» халкъла аралы фестивальда (2017 ж.) да болгъандыла, ол анда жюрини келечиси эди. Уфада Къаншаубий къалам къарындашын Къулийланы Элизат эм Малкъар театрны директору Жангоразланы Мажит бла танышдыргъанды. Ала бирге ушакълашханларында,  бизни театрда  аны пьесасына кёре оюн салыргъа деген оюм да туугъан эди.

Россейде аны «Къар юзюлген» деген чыгъармасына кёре отуздан артыкъ спектакль салыннганды. «Къууанама Уфада Мажит эм Тунджер бла ушакъларыбызда салгъан муратларыбыз бюгюнлюкде Къулийланы Къайсын атлы Малкъар театрны сахнасында жашаугъа кийирилгенлерине», - деп жазгъанды  газетни редакциясына Мызыланы Къаншаубий.

Кертиди, бу кюнледе Малкъар театрны сахнасында жаш режиссёр Мызыланы Аубекир салып «Къар юзюлген» деген спектакль кёплени кёллерине жетгенди. Аны премьерасы июльну ахыр кюнлеринде, Тунджер бейни эсгериу айда, къууанчлы халда ётгенди. Мызыланы Къаншаубийни Тунджер Джюдженоглу бла бардыргъан ушагъын  2017 жылда «Литературная Россия» газет басмалагъанды. Биз да Малкъар театрда озгъан премьера бла байламлы республиканы жамауатын автор, тюрк театр эм тюрк литература бла жууугъуракъ шагъырейлендирирча ол интервьну «Заманны» бюгюннгю номеринде басмалайбыз.

- Хурметли Джюдженоглу, сени оюмунга кёре, къайсы къыралны адабияты кючлюрекди, жазыучу кёз къарамынгы къуралыууна аладан къайсыныкъы бютюн себеплик этгенди?

- Базынып айталлыкъма, тюрк жазыучуланы асламысында орус адабиятны юлгюлери кеслерин билдиргендиле. Аны тамырларын а Осман патчахлыкъдан сора къуралгъан Тюрк Республиканы бла жаш совет Россейни 20-30 жыллада тохташдырылгъан огъурлу байламлыкълада излерге тийишлиди, ол кезиуледе битеу орус классика кёчюрюлген эди. Алай бла тюрклени жарыкъландырыуда уллу атламла этилгендиле эм халкъыбыз Достоевскийни, Толстойну, Пушкинни, Лермонтовну, Гончаровну, Гогольну, Чеховну, Горькийни, Шолоховну, Эренбургну эм башхаланы чыгъармаларын иги билгендиле.

Ала басмаланнганлай турадыла, ийнанама биз сизни бла ушакъ бардыргъан кезиуде да аладан бирлери дуния жарыгъын кёрюрге хазырлана неда кёчюрюле турадыла. Бир сёз бла айтханда, кючлю орус адабият тюрк адабиятны халында уллу магъананы тутады. Бай орус адабиятны юлгюлеринде юйреннгенледен бири мен кесимме.

- Да сора аны ючюндю Россейде эм орус тилли къыраллада сизни даражагъызны ёсюп барыуу да?

- Алай болур. Пьесаларымы сахна жашау жолларын устазларым ачхандыла – деменгили орус жазыучула, дараматургла, Чеховча, Гогольча, дагъыда сизни «таза» драматургугъуз Островский. Аладан юйреннгенме жашау кёз къарамларымы къураргъа, жамауат болумлагъа эм чыгъармачылыкъгъа багъа бичерге. Аны жашауда бардырыргъа да кюрешгенме.

- Чыгъармачылыгъынгы къуралыуу, сёзсюз, Тюркде болгъанды. Тюрк жазыучуладан къайсыныкъы сени жазыучунуча къуралыуунгда энчи болгъанды?

- Сёзсюз, Назым Хикметни поэзиясы, Азиз Несинни чам халлы чыгъармалары, Яшар Кемальны романларыны терен философиялары, Сабахаттин Алийни хапарлары, Ведат Тюркалини, Орхан Кемальны эм Кемаль Тахирни жазгъанлары да.

- Битеу адам улуну къыйматларыны юсюнден айтайыкъ.  Сен кесинги чыгъармаларынгда битеу дунияны къараучусуну сейирин къозгъагъан темаланы белгилеяллыкъмыса?

- Сёзсюз! Чыгъармаларымда хар инсаннга сейир кёрюнюрюк темаланы ачыкъларгъа кюрешеме.  Болалгъаныма бла къалгъаныма уа сиз къарагъыз. Аны чыгъармаларымы юлгюсюнде кёргюзтюрге кюрешейим:  «Къар юзюлген» пьесам тынгылай билиу хар заманда да алтын болмагъанын ачыкълайды; «Вертолёт» хар амалны да хайырланып айырыулада хорларгъа кюрешген  политиклени юсюнденди; «Посетитель» адам улуну тиширыула сакъларыгъыны юсюнден хапарлайды; «Тупик» террорла болмаз ючюн тийишли ушакълашыула изленнгенин айтады; «Матрёшка» бир затха да къарамагъанлай, бу жашауда сюймеклик болгъанын ачыкълайды, ахыргъы пьесам «Брут или убийство Юлия Цезаря» алчы инсан  не огъурлу болса да, кеси жангызлыкъда бачамалыкъ этсе, эсепде ол диктатурагъа бурулгъаныны юсюнден хапарлайды. Ол юлгюлени юсюнден пьесаларымы материалларында андан ары да айтыргъа боллукъду.

- Темаларынгы эм ниетлеринги ангыладыкъ. Энди пьесаларынгы жигитлерини юсюнден сорлугъум келеди. Ала усталыкъларына, социал даражалыкъларына кёре кимледиле?

- Мени жигитлерим  политикле эм аскерчиле, студентле эм чиновникле, ишчиле, полициячыла, музыкачыла, революциячыла, оппозицияда сюелгенледиле, къысхасын айтханда, жамауатны хар бёлегини келечилери.

- Сени пьесаларынга кёре кёп къыраллада спектакльле салыннганларын билебиз. Аны юсюнден да айтсанг эди?

- Хау, бек биринчиден, ала Россейни Самара, Уфа, Къазан, Ростов, Краснодар, Альметьевск, Пермь, Иваново, Ульяновск, Курган, Челябинск, Якутск дегенча шахарларыны сахналарында кёргюзтюлгендиле. Андан сора да, пьесаларыма кёре спектакльле алгъыннгы СССР-ни битеу республикаларында, АБШ-да, Францияда, Испанияда, Югославияда, Иранда, Болгарияда, Румынияда, Македонияда салыннгандыла. Ала Къытайны, Испанияны, Англияны, Германияны эм башха къыралланы театрларыны репертуарларында бардыла.

- Салыннган спектакльледен къайсысы жюрегинге жетгенди, къарагъан постановкаларынгдан къайсын айырып айталлыкъса?

- Пьесаларым салыннган хар театр да текстими байыкъдыргъанды, кесини энчилигин кийиргенди, кесича тюрлендиргенди, къараучу аны женгилирек ангыларча этгенди.

- Тюрк театрлада режиссёр эм актёр къауумла бла болум къалайды?

- Бизде аламат актёр школа барды. Актёрларыбыз бек тиридиле, жигитлерини сыфатларын жюреклеринден ётдюредиле, аны себепли алагъа ийнанып къаласа. Жарсыугъа, режиссёр къауумну юсюнден алай айталмайма, нек дегенде  дуния даражада жетишимлеге бизни школадан алай кёпле чыкъмагъандыла. Ол чурумубузду. Аны мен пьесаларым салыннган къыраллада режиссёрланы ишлери бла шагъырейленсем ангылайма эм сеземе.

- Ачыкълыгъынг ючюн ыразылыгъымы билдирирге сюеме, бир-бир тюрк режиссёрла сени оюмунг бла келишмегенликге. Тюрк адабиятны юсюнден айтхан заманда Орхан Памукну Нобель саугъаны алгъанын сагъынмай къалай къояйыкъ, аны бизде да тири кёчюрюп тебирегендиле. Къаллай багъа бичесе адабиятыгъызда ол болумгъа?

- Нобель саугъа бир-бир кезиуледе халатлы болуп берилгенине да къарамагъанлай, ол ишлегенлеге кеслерин ачыкъларгъа, чыгъармаларын белгили этерге ахшы онг  болгъанын чертирге сюеме. Алай бла Орхан Памук, Нобель саугъаны алып, битеу дуниягъа тюрк адабиятны болгъанын эсгертгенди.  Ол бизни литературабызны белгили этерге себеплик эди, аны бла бирге башха болумну айтмай къалай къояйыкъ: ол саугъаны Орхан Памукдан алгъаракъ аны юйретген устазла алсала сюерик эдим, жыйырманчы ёмюрню деменгили тюрк поэти, дуния поэзияны жулдузу Назым Хикмет; дунияны эм иги чамчыларыны онусуну санына кирген Азиз Несин; бюгюннгю эм иги романистледен бири Яшар Кемаль.

- Энди уа юйюрюнгю юсюнден айтсанг да сюерик эдим.

- Манга 73 жыл болады, бир кере юйюрленнгенме, юй бийчем бла алтын тоюбузну белгилерикбиз. Сизде къалай болгъанын билмейме, бизде уа чыгъармачылыкъ бла кюрешгенлени бир ненча кере юйюрленмей къалгъанлары бек азды, ала жазыу бла кюреширча, илхам болурча жангы муза излегенлей турадыла. Биз а юй бийчеми сюймеклигини, тёзюмлюгюню, юйюрге табыннганыны хайырындан от жагъабызны сакълаялгъанбыз.

- Ол ахшы сёзле бла ушагъыбызны бошап, юйюрюгюзге тынчлыкъ-эсенлик тежейме, сизге уа энчи чыгъармачылыкъ жетишимле, жангы спектакльле, ыразы къараучула тилейме.

- Сау бол. Битеу окъуучулагъа, Россейни халкъына мен да ахшылыкъла тилейме. Мамырлыкъ болса сюеме.