Тейри къылычны тюбюнде

Бабаланы Ибрахим халкъыбыз кёп ёмюрледен бери жыйып, ёсдюрюп келген тилибизни суратлау теренин ачыкълагъан, назмуларында, поэмаларында да заманны, адамлыкъны баш илишанларын суратлагъан поэт эди. Аны «Атамы аягъы басхан жер» деген назму цикли туугъан жерге къасадады. Ата-бабанг къой кютген, сабан сюрген, дуниягъа келгенлеге тюбеген, кетгенлени ашыргъан, жашау турмушларын этген жер сыйлыды. Анда жашагъанланы берекетлери, къолайлыкълары, жюрек саулукълары да тау бла, таш бла байламлыды. Андан болур, Ибрахимни поэзиясында ташны сыфаты кёп тюрлюдю: «Адам – жулдуз – таш», «Таш бешик», «Тирмен таш», «Мудор таш»…

Жерими ташлары ачырла,

Терсликни огъундан жыгъылсам,

Жарылгъан ташладан учарла

Жумдурукъ маталлы жулдузла…

Лирика жигит, кесин таш бла тенглешдире:

Таш тюшген жеринде къалгъанлай

(Чапракъныча элтмез ючюн жел),

Мен къаллыкъма санга къапланып,

Атамы аягъы басхан жер! – дейди да, аны бла сёзю Ата журтуна сюймекликге айланып кетеди.

Ташлагъа «сюймеклик тийип», аладан ай, жулдуз суратлы къалала ишленедиле, ала кёп тюрлю сыфатлагъа киредиле: «Ёксюзню жапсарыр ючюннге»- ана, къоруулар ючюн аскерчи болады таш. Мирзеусюз айланнганын кётюралмай жарылады тирмен таш, «къар басып юшюген жюреклей, бузлайды» тыпыр таш, урушда жоюлгъан аталаны жумдурукълары – къадау ташла…  Бу сыфатланы айбатлагъан метафорала, тенглешдириуле терк-терк тюбейдиле. Чегет да, тенгизге чабып баргъан черек да, жаз башына къууанып,  кюкюреген кёк да, кюннге ачылып, тылпыу эте тургъан жер да, сабан агъачны ызындан баргъан сабанчы да, заманны, табийгъатны сагъышлары, оюмлары – бары да бардыла Ибрахимни назмуларында.

Ибрахимни назмуларына тёрели метафора байлыкъ «Чамланама жерни атындан» деген назмусунда да суратлау даражалыды: юзюлюп ёчюлген жулдуз бёрюден къачхан буугъа ушайды, саз ай кюз кёкде узайгъан къанкъазлай эрийди, терекле солдатлача ауадыла…

Аны поэзиясы мудах ёнлюдю, къайгъылыды, даулашлыды. Сёз ючюн, «Илхам» назмуну лирика жигити, сабийлени акъсыз, атлыны атсыз къояса деп, сабан кюе тургъанлай, жауунну кёлге къуяса деп, заманнга тырман этеди. Назмуну суратлау даражасы къайда бийикди жер къайгъыладан: илхам бирде – акъсыз къалгъан сабий, бирде – тауда юркюп баргъан кийик, бирде атсыз къабыр сыны. Сюрюлген сабан кибик, тууады суудан тейри къылыч. Сабан – ачлыкъны узакъ этген таукеллик, тейри къылыч – ариулукъ. Назму уа мудахды. Неда «Атадан-анадан да ёксюз» деген назму уа?! «…уруш жыллада, / Къар басып, юшюген къагъанакъ…». Жандауурсуз къадар! Кюн чынар тереклей ауады, сабан орулмай къалады, ана жашыны сынына жюрюйдю, ораза ай кибик, къургъакъды топуракъ, бир элге минг къайгъы сёз келип, тыпырлада кюл суууйду… Бу жарсыуланы аллында уа – лирика жигит, атадан, анадан да ёксюз къалып, мудах, алай… алгъа барыргъа итиннген.

«Озгъан жауунда» акътуякъ тайгъа жайракъ минип, тюненени къуууп барады атлы. Ауаз келип, атын бошлап, жамычысын да тешип, сюеледи ол жел аллында, жауун тюбюнде жибий, жюреги кёкча жашнай. Ол тюш эди. Тюнюнде уа атдан жыгъылгъан лирика жигитни, къатапа эринлери бла бетин сылай, миннген аты эсине къайтарады. «Эки кёзюм да кюн жауун жаудуруп, /Сабанлада жетдим озгъан жауунну…». Ачыу – къадардан, къыйынлыкъ – жашау болумдан, теренлик – жюрекден келедиле.

Эндиге дери уллу желни сыфаты назмучулукъда кюйсюз, огъурсуз, къозгъаучу, оюучу, бузукъчу болуп келген эсе, «Ара боранда» ол кеси жазыкъды. Бир кюе, бир бузлай, чексиз къыйынлыкъ сынайды. Алай а ол азатды! Назмучу ара боран бла кесини назму фикирин тенглешдиреди. Дуниялыкъда экиси да бирча къууана, къыйнала келедиле.

Суратлау чыгъарманы бай да, ариу да этген жазыучуну тенглешдириу, метафораны, гиперболаны хайырланыу, айбатлау амалларыдыла. Бабаланы Ибрахим ол жаны бла хунерлиди. Сёз ючюн, поэт бирде боранны, ат орундан къайиш жюгенин юздюрюп, кийик болуп кетген туу байталны излей, кече таулада акъ жалкъасы тозурап, кишнеп айланнган ат бла тенглешдиреди. Бирде уа – буруудан чыгъалмай, тёгерек чапхан акътуякъ тай бла. Ара боран сау дунияны алыпды. Поэт боранны къылыгъы къалай буруш болгъанын суратлай, дуния тынчлыкъгъа табыныргъа чакъырады:

Шо не да болсун, сен юйге,

Боран этип, кирме кесинг.

Боран этип, кирме жалан

Да кюн жууушхан арбазгъа.

Поэмада поэтни кесичилиги сакъланады, сюжет ыз а белгили тюйюлдю. Боранда баргъан аны лирика жигитиди – кесимчилиги.

Жулдуз букъугъа булгъана,

Кесим да барама – желде:

Мен Къой Жолгъа – кюз будайгъа

Киргенча, киреме – жерден...

«Къыза да,  суууй да – жана / Тургъан тынгысыз аламда...» барады поэт, Туууз талада жанкъозла жыйгъанча, кёкге чыгъып, аны гъаршында жулдузла жыяргъа. Суратлау амалланы хайырлана, поэт боранны кёп зат бла тенглешдиреди. Бары да жаны болгъанла: нарт батырны «Тюзге кетерге алланып / Тохтамай, урчукъ бурула...» тургъан эмилик Гемудасы, эски жомакъдан келген «Кишнеп айланнган къаржалкъа / Тарпан...». Кёкде къызарып тургъан жулдузгъа уа назмучу «Кёкню киндигича, къанап...» дейди.

Гъаршлагъа жол алгъан лирика жигитни (поэтни кесини!) аллына, «Къырпакъ этип, къар булутлай», къарт аппасы Баззаны тайы чыгъады. Аны бла атланады ол кёкге... Андан къарап кёрген сейирлерини арасында аны оюму къайгъылыды:

Жаланда бу къол аязым

Чакълы бир кырдык ёсген жер болурму?..

Ол айтханы – гъаршда жашау болурму деген соруу – кёкдеги бла жердеги дунияладан хапар. Поэмада Ата журтубузну ариулугъу, аны бир башха жерде болмагъан къууаты суратланадыла. Анда да жангы сыфатла къураладыла: бал таракълача сюелген къаяла, буз къалала, кёкню чууагъы тёгюлген суула, от мыдыхха ушагъан алтын зыгъыр, харбыз жаргъаннга ушагъан тейри къылыч... Биз къыйырсыз суннган жер, бийикден къарагъанда, «адам жюрегинден» гитче кёрюнеди.

«Бийик сын» малкъар адабиятда урушха къажау жазылгъан поэмаланы араларында энчи жерни алады. Лирика жигит (поэт кеси) БИЙИК ЖЕРДЕН (бу сёзле поэмада айырма жазыладыла) дуниягъа мамырлыкъ тилейди: «О сиз – мени туугъан жерим, жашагъан элим, от жагъада атам тиргизип кетген от, юйюм, арбазым, арбазда ёсген уллу алма терек... Къарт атам ол терекни тюбюнде ташха олтуруп, эрттен-ингир сагъыш эте туруучу эди... Мени жюрегиме сизден жууукъ багъалы зат жокъду дунияда...» Ол атасына, жашлай кетген анасына, къарындашына, башха, жашау тюбетген, тюбетмегенлеге да ыразылыкъ сёзюн айтады. Ол уруш отунда къалгъан белгисиз солдатмыды, аны аллына къарап тургъан анасымыды, хорлам кюнде ёмюрлюк отну къатына келген къартмыды, башха тюйюлдю.

Поэтни атасына айтхан сёзю таулада мал кютген, жер сюрген, сабий ёсдюрген, жерни, кёкню гюняхындан къоркъгъан таулуланы къайсына да аталады. Аны акъ, къара сёз бла да айтады автор. Алай ол поэзияды. Атасыны сыфаты баш жерни алгъан назму сёз. «Кязим башчылыкъ этип, Огъары Холамдан Быллымгъа киеу нёгерге  баргъаныбыз да болгъанды, – дейди таулу къарт. – Анда – Быллым ёзенинде – чаришде барын да озуп, къызыл дарий байракъны келтирип, Кязимге ол берген эди… Къайда болса да, ол миннген атха къанат битип къалмай амалы жокъ эди…»

Ибрахимни «Осуят» деген назмусу тюшеди эсиме. Анда атаны сыфаты. Ол, ёле туруп, атына жарсыйды, аны таралгъанын ангылап, кишенин алып, Жашырын талагъа бошла деп буюрады жашына. Ёлюр сагъатына тюбеген къарт  хошду. Жаланда ызындан къалгъанла жарсырла деген акъыл эшитиледи сёзюнде.

Башха хапарында: «Алыкъа кюн жауун жауа тура эди. Эрттеден бери къургъакъсып тургъан арбаздан бла орам къумладан бетиме биягъы жер ийиси тартды. Кёз кётюрюп, ёрге къарадым. Тейри къылыч, тюз бусагъатда къозлагъан ийнек бузоуун жалай тургъанча, суу башында  тохтады – бир ариу, бир огъурлу тохтады… Мен аны тюбюнде ийнек излерикме… Энишге суу бойнуна тигеледим. Бата баргъан кюнню аз жарыгъанда шош шорхулдагъан черекде бетиме биягъы жер хауасы урду. Бара барып, тал терекни чачы аллына тёгюле тургъан бир мылы ташха олтурдум. Бир кюн жауунда арбазыбыздан, жолдан, суудан да жер ийиси нек тартды? Алыкъа не болгъанын да киши ангыламай, бир тюрлюле болуп, кюн жауунда, тейри къылычны тюбюнде ташха олтуруп, суу бойнунда жилядым…»

 Ёлюмню бла жашауну арасы ёзюлмегени поэмада Бийик сынны ауазы бла белгиленеди. Поэт а мында да акъ сёзню къара сёз бла сырады. Назмула такъыр болмайдыла, бютюнда терен, ангыламлы айтыладыла. Акътерекча жангыз сюелген сын не сокъур, не сангырау тюйюлдю. Кёк аны акъ чачыды, жулдузла уа чапыракъ ийгени. Бийик сынны аллында жилягъан ёксюзню кёз жашы чыкъ болуп тюшеди жерге, терекле уа къолларын таралтадыла кёкге...

Ибрахимни бу поэмасы халкъны тарых-жигитлик жырларына жууукъду. Болуннган ишлени магъаналарын кёзбаусуз ачыкълайды.

Атакагъа баргъан солдат къолундан тюшюрмеген къызыл байракъча, жанады ёмюрлюк от, не атлары, не чуулары чыкъмай къалгъан солдатланы аналары сарын сала тургъанча, зурнук ауазлы тартыу келеди жер тюбюнден...

Баба улу, урушну ачылыгъын кёргюзте, жангы бояула излемейди. Ол, тарыхны къара кюнлерине багъа биче, уруш берген азапны басымлы суратлап, анга къажау этеди окъуучусун. Ата журтлары ючюн ёлюп кетгенлеге хурмет этейик деп, аны айтады. Жангы къыйынлыкълагъа жол бермез ючюн, озгъанланы эсде тутаргъа керек болгъаны хакъды.