Тарых

Уллу Ата журт уруш кесини ачы ызын къоймагъан тукъум, ююйр, эл-жер къалмагъанды. Таулу жашла да, уллу къыралны кёп миллетлерини келечилерича, кюйсюз душман бла уруш этгендиле, мамыр жашауубуз ючюн жанларын бергендиле.

1991 жылда 20 январьда халкъ референдумдан сора къырымчыланы асламы автономиялары къайтарылыр жанлы къол кётюрген эдиле.  Ол кезиуде ала Украинаны къауумунда болгъандыла.

Сюйдюмланы Чапайны жашы Исхакъны мен эрттеден таный эдим. Кеси да анамы жанындан жууукъ жетгенди. Шалушканы школчулары ансыз бир тюбешиуню да бардырмай эдиле. Мен да алада бола туруучу эдим. Аны урушдан хапарларын да  эшитгенме, кеси бла да кёп ушакъ этгенме.

Немис фашистле Къабарты-Малкъаргъа 1942 жылда 26 октябрьде киргендиле. Кёнделеннге, башха тау эллегеча, ол кюнледе жетгендиле. Батырбийланы Жарашны жашы Омарны жигитлик таурухха ётюп кетген хапары да ол кюн башланнганды. Ол, тамата лейтенант, урушда ауур жаралы болуп, сакъатлыгъы ючюн юйюне къайтып тура эди. Мина сыныкъ сакъал сюегини жартысын алып кетип, ол алайны жабып жюрюгенди. Жашланы урушха хазырлагъанды. Ол кюн Омар элни баш жанындан кирген атлыланы арасында офицерни ёлтюргенди. Душман элге андан арысында берген палах аны ол хорламын унутдургъан эди.

Холаланы Локъманны жашы Магомет Бызынгыда  жетинчи классны бошагъандан сора колхозда эсепчи болуп ишлегенди. Атасыны: «Жашым,  санынг къыйналгъанлыкъгъа, къолунгда тутхан ишинги тынгылы этерге кюреш, адамны намысын кётюрлюк жаланда олду»,- деген сёзлерин хар заманда  эсинде тутханды.

Миллетлеге кёре политика репрессияла бардырыу совет къыралда Уллу Ата журт урушха дери башланнгынды. Биринчилени санында корейлиле бла поляклыла, аланы ызындан немислиле бла финнле кёчюрюлгендиле зор бла. Сёзге, 1941-1942 жыллада битеу да бирге 1,2 миллион немисли кёчюрюлгендиле эмда Поволжьеде халкъны  автономиясы жокъ этилгенди.

Малкъар халкъгъа Орта Азиядан туугъан жерлерине къайтыргъа эркинлик бергенлеринден сора кёп таулула юй-журт ишлеп, Кавказгъа къайтмай, жашауларын андан ары бардыргъандыла, ишлегендиле, сабийлерин ёсдюргендиле, юйдегили, юйюрлю этгендиле. Аллайладан бири Мечукаланы Маштайны жашы Магометни юйюрю эди. Бюгюннгю хапарыбыз да аны юсюнденди.

Совет аскерни солдатлары бла бирге бизни жерлешлерибиз, Къабарты-Малкъарны махтаулу жашлары, немисли ууучлаучула бла къаты сермешгендиле. Жер юйчюкледе, индекледе ашыгъышлы жазгъан письмоларында ала Ата журтларын къалай къаты сюйгенлери, аны ючюн жанларын да берирге хазыр болгъанлары сезилип турады. «Социалист Къабарты-Малкъар» газет 1943 жылда фронтдан келген письмоланы бир-бирлерин къысхартып басмалагъанды.

Совет власть тохташхандан сора къыралда  къолайлы адамланы бир-бирлери юйюрлери бла туугъан эллеринден узакъ жерлеге  кёчюрюлгендиле.