Тарых

СССР-ни бла Польшаны маршалы, Хорламны парадыны командующийи,  Совет Союзну эки кере Жигити Константин Рокоссовскийни жашауунда жетишимле, сынаула, къыйынлыкъла да кёп болгъандыла. Болсада Москваны къоруулау анга эм уллу сынауладан бири болгъанды. Ол этген башламчылыкъланы хайырындан гитлерчи аскерлени къыралыбызны ара шахарыны тийресинден узакъгъа къыстаргъа онг чыгъады.  Бу хорлам ючюн анга Ленинни ордени бериледи.

Нальчикде жалгъан терилени комбинатыны («Искож») мурдору 1959 жылда салыннганды. Аны биринчи башчысы Кудаев Черим болгъанды, ол кеси да анда пенсиягъа кетгинчи ишлеп тургъанды. КъМР-ни Архив службасында жарашдырылгъан къысха материалда бу комбинатны тарыхыны юсюнден айтылады.

Бу сурат 2009 жылда Кисловодск шахарда Мызыланы Таубий «Алим Байсолтанов-легенда Балтики» деген китабын жамауатха туура этгенде алыннганды. Суратны редакциягъа Ёзденланы Исса бергенди. 

Шауурдатдан къарап Чайнашхыны ол жагъасындан эки жюз атлам ёргерекде Губуз таш кёрюнеди. Ол тёртгюл, къаралдым ташды. Аны иги кесеги жерге кирипди. Ташны ортасында юч челек суу сыйыннган чунгуру барды. Не жаз, не къыш, къургъакъ, жауунлу заманда да таш къууушда суу таркъаймайды. Сууну бети селю да этмейди, агъып, тёгюлюп да турмайды. Тилге салса – сууну татыуу мыстыракъды. Аны къатында къанатлыла кёрюнмейдиле, алайгъа къурт-къумурсха да сюркелмейди. Сууну бети жарыкъды, теренлиги бир къарышды.

Огъары Малкъар тау эллерибизни арасында бек эрттегили эмда бек уллуладан бириди. Мында кёп тукъумну келечилери жашайдыла, бюгюнлюкде уа халкъыны саны беш мингден озгъанды, 900-ге жууукъ юй барды. 

Озгъан ёмюрню ал кезиулерине дери бизни республикада, ачыкъ айтханда уа,  саулай къыралда да, асламлы, кеси да тынгылы къуралгъан туризм деген зат болмагъанды. Анда-мында солургъа сюйгенле, жолоучулукъгъа чыкъгъанла, таулагъа ёрлерге умут этгенле хар жумушларыны къайгъысын кеслери этип болгъандыла.

Чегем ауузунда кёчгюнчюлюкге дери аслам эл болгъанды. Аланы хар бирини да кесини энчи тарыхы, аты да болгъанды. Аланы бир къауумуну юсюнден биология илмуланы кандидаты Жаубермезланы Мурат архивле бла ишлеп, сейир затла жыйышдыргъанды. Аны ол иши бла шагъырей этейик.

Боташлары Къарачайда, Малкъарда да уллу, белгили  тукъумланы бирине саналады. Башхаладача, белгили адамла чыгъа келгендиле.

 Таш. Хабаз эски малкъар эллерибизден бириди. Ол, къуру ариу табийгъаты бла угъай, къартланы эсде тургъан хапарлары бла да сейирсиндиреди. Бир къыркъ жыл мындан алгъа, элни эски къабырлары болгъан жерде, межгитни аллында, адам тенгли ташны (ичи да адам къол бла жонулуп) кёрюп, къарт анамдан Гоккадан аны хапарын соргъанымда, былай дегенди: «Буруннгу ёмюрледе зыйна айланнган тиширыуну, ол ташха жип бла байлап, ары ётген да, бери ётген да, анга налат берип, бирде таш атып окъуна болгъандыла». Анам Герюкланы Хажимырзаны къызы Хазинер а былай къошхан эди: «Ала эки таш окъуна болуучу эдиле, деп эшитгенме».

Бурун заманлада жашагъан адамланы ызлары жер жюзюню башха-башха жерлеринде дайым табылгъанлай турадыла. Орус география обществону Жаш тёлю арасыны башчысы Мокъаланы Тенгиз айтханнга кёре, Къабарты-Малкъарны Басхан ауузунда краеведле къаялада табылгъан суратланы тинтгендиле. Аланы биринчи 2013 жылда Хапаланы Назир эслеген эди, ол суратланы жууукъ-тенглерине кёргюзте тургъанды. Тарыхчыла бла археологла уа аланы юслеринден кёп болмай билгендиле.