Халкъларыбызны буруннгу усталыкъларыны тарыхларындан

Бусагъатлада башха заманладан эсе тюрк халкъланы тамырлары бир болгъанларыны юсюнден терк-терк эшите турургъа тюшеди. Тарыхыбызгъа, маданиятыбызгъа, тилибизге, жашау турмушубузгъа тюрслеп къарасакъ, илму тинтиулеге эс бурмай окъуна, аны алайлыгъына ишеклилик чыгъарыкъ тюйюлдю. Бу жол мен ол жанына эс буруп кърым татарлыланы бла малкъарлыланы чепкен согъуу (сукноделие) дегенча ишлерине, маданиятларыны бирге ушагъан кесегинеча, къараргъа таукелленнгенме.

Халы ийириу эм къумач (чепкен) согъуу адам улуну эм буруннгу жумушларындан бирлеридиле. Кърымда Кърым ханлыкъны ёмюрюнден бери аллай согъуучуланы энчи цехлери уллу даражалы болгъанды, анга ала «беззаз» дегендиле.  Сельджук кезиуде кърым къумачла Анталияда окъуна изленнгенлей тургъанлары белгилиди.

Татарлыланы энчи къумач согъууларыны мурдору малчылыкъда (жюн эм чилле) эм эл мюлкде (мамукъ, гетен, кендир) болгъанды. Кърымда 19-чу ёмюрню ортасына дери кийим эм юй керек хазырлауда юйде согъулгъан затла хайырланнганды.  Ол иш бла асламысында тиширыула кюрешгендиле. Э. Челеби 17-чи ёмюрню ортасында быллай тюрлю иш бла кюрешген бахчисарай тиширыуланы юсюнден былай жазгъанды: «Бир къыралда да боллукъ тюйюлдю быллай акъ къыйырлы къумачла эм тюрсюнлю кёлекле бу Сарайдача…» - деп.

Мал тутуу, мал жайыу аланы керекли затла бла жалчыталгъанды. Кърымда ол кезиуледе тюеле кёп болгъанлары себепли аланы жюнлерин да эркин хайырланнгандыла. П.И. Сумароков а 1799 жылда бу тийреледе жолоучулукъда болуп, былай белгилегенди: «Таулада жайылгъан къойланы жюню жумушакъды, андан иничке халы, аламат жукъа чепкенликле хазырларгъа болады… Акъ тюелени тюгю уа къайсы тюрсюннге да боярча аламат къумач согъаргъа онг береди».

Къойланы да кёп жайгъандыла бу жерледе, аланы жюнлеринден абериле этерге да бек сюйгендиле: тюрлю-тюрлю халыла ийиргендиле, энчи жукъа чепкенликле сокъгъандыла, «килим» деген сыйдам кюйюзле этгендиле, кийиз басхандыла. Къойланы жылгъа эки кере къыркъгъандыла. Жайгъы къыркъылгъан жюн узун эм къалын болгъаны ючюн, аны тарарча энчи таракъны хайырланнгандыла, татарлыла анга «юньтаракъ» неда «джунтаракъ» дегендиле. Аллай таракъланы тюрклюле да хайырланнганлары да белгилиди. Биз а аланы ынналарыбызны, аналарыбызны къолларында терк-терк кёре тургъанбыз.

Кюз артында къыркъылгъан жюн а къысха болгъанды, аны ючюн аны жарашдырырча «яй» деген садакъны къаты тартылгъан жыя къылы бла (анга кърымлыла «кириш» дегендиле) хайырланнгандыла. Бу эрттегили инструмент Тюркде эм Орта Азияда да хайырланыуда болгъанды.

Къарачай-малкъар халкъда жюрютюлген къол урчукъ кърым татарлы тиширыуну жашауунда да магъаналы жерни алгъанды. Аны сыфаты тюз малкъар къол урчукънукъуча болгъанды: узун агъач таягъы, жалпакъ тогъай башы. Тоюндан сора бир ненча кюн озгъанлай, ата-ана къызларына саугъагъа аны жибергендиле. Артда 1930-чу жыллада ол тёре къалып, хайырланыуда андан керекли болгъан затланы ийип башлагъандыла, нек дегенде урчукъну энчи адет-тёре магъаналылыгъы ол заманлагъа халкъны эсинден толусунлай кетген эди.

Чепкен сокъгъан инструментлени юсюнден бюгюнлюкде алай кёп хапар сакъланмагъанды. Аладан бирине татарлыла «токъума тезья» неда «кетен агъач» дегендиле, ол кёп юйледе болгъанды, нек дегенде къызчыкъланы сабийликден окъуна анда ишлерге юйретгендиле. Кеси да малкъар халкъны тауатына келишгенди. У.А. Боданинский белгилегенича, Бахчисарай музейде аслам буруннгу чепкен согъуу станокла сакъланнгандыла, шаркъ Кърымны эллеринде уа ала 1930-чу жыллада окъуна хайырланып тургъандыла.

Алада согъулгъанла энчиликлерине кёре кеслери энчи бир тинтиуню темасыдыла. Алай къысха айтханда уа, аладан хазырланнган затла ол кезиудеги адамны битеу жашау турмушу бла байламлы болгъандыла.

Къарачай-малкъарлыланы да жюнден халы ийирип андан чепкен сокъгъан усталыкълары, буруннгу ата-бабаларыны тамырларындан сингнген болур десек, жангылмазбыз. Мызыланы Исмайыл жазгъаннга кёре, Къарачайны бла Малкъарны орта ёмюрлени кезиуюнде эллерини тийрелеринде археологла 1500 къой сыйынырча юзгерелери бла уллу къошла тапхандыла. Къой къыркъгъан къыптыла, кийиз журунла, тери аякъ кийимле, ышымла эм башха затла экономикада, къарачайлыланы бла малкъарлыланы жашауларында, аланы къол усталыкъларыны айныуларында малчылыкъны магъаналылыгъын шарт ачыкълайдыла.

Да сора быллай бир жюнню бу халкъла къалай хайырланнган болурла деген соруугъа Курданланы Сафият кесини миллет магъаналы ишинде – «Малкъар кийизлени эм миллет кийимлени хазырлау технологиясы» деген китабында – жууап береди. Сёзсюз, аны ёз журтларындан тышында да белгили болгъан юйледе согъулгъан жюн халыдан къумачланы хазырлаугъа къоратхандыла, ол а малкъарлыланы бла къарачайлыланы 20-чы ёмюрге дери файда тюшюрюу онгларындан бири эди. Андан хар зат тикгендиле, ол санда жууургъан-жастыкъ кереклени окъуна. Качествосу уа жюнню къаллай болгъанына кёре эди. Сёз ючюн, зыбыр жюнден асламысында жамычыла эм кийизле бичгендиле. Энчи къумач хазырлаугъа уа жумушакъ, иничке, тийишли амалла бла жарашдырылгъан жюн келишгенди.

Огъарыда белгиленнгенича, чепкен согъуу бек къыйын ишледен бири болгъанды. Аны ючюн жюнню тюз кийизге хазырлагъанча жарашдырыргъа керек эди. Энчи кийимге келишген кесича къумачны жарашдырырча 15-20 кюн ишлегендиле. Ол жумушну терклендирир амал а – къауум болуп кюрешиу эди. Иш тохтаусуз баргъанды, чыгъарылгъанны жартысы сатыугъа берилгенди, къалгъанын юй керекге деп тутхандыла.

Малкъар эм къарачай элледе жюн къумачланы чыгъарыу кенг айныгъаны себепли алимле алагъа «фабрики сукна» дегендиле. 1882 жылда Битеуроссей кёрмючде бизде чыгъарылгъанланы халыларыны иничкелиги эм кеслерини тыкъ согъулмакълыгъы ючюн эм игилеге санагъанларын да унутмайыкъ. «Къыйынды эсге келтирирге, малкъарлы тиширыула сатаргъа деп 50-60 аршин узунлугъу болгъан чепкенликни къалай сокъгъанларын, аны кенглиги уа тийишли станокну кенглигине кёре болгъанды», - деп жазады тинтиу ишинде Курданланы Сафият.

Бюгюнлюкде бизге эм сейир кёрюннген тин къыйматларыбыздан бирлери буруннгулу къол станокладыла, тауча айтханда – тауат. Бизни ата-бабаларыбызгъа керти къуллукъ этип келген инструмент бла окъуучуну жууугъуракъ танышдырырча Курданланы Сафиятны Кёнделенден Хутуйланы Аминат бла этген ушагъындан юзюкню келтирейик:

«Аркъау агъачдан къоюн агъачха келген халыланы атлары – бой халыладыла. Бой халыланы орталары бла чюйке халы ётеди. Бой халыланы кисиулени жипилери бла ётдюребиз. Къыйырларын къоюн агъачха чулгъайбыз. Кисиулени баш жанында таякъларындан бау бла чырдыгъа тагъып бегитирге керекди. Кисиулени энишге жанында таякъчыкъларында уа аякъ басхан бауланы бегитебиз.

Аякъ басхан бауланы бирин бассакъ, кисиуле ачылгъан этедиле, бирси уа кисиулени жапхан этеди. Кисиулени бассанг, ачылгъан кезиуде халысы бла чюйкени бир жанындан бирси жанына ётдюресе (чоллакъ – тышындагъы, ичинде уа – чюйкеле, халы чюйкеге чулгъанады).

Чюйкени бир жанындан бирси жанына ётдюргенден сора, къагъыучу таракъ бла чепкенликни къагъып къатдыргъан этебиз (согъулады). Чюйкени ызына ётдюргенден сора таракъ бла къагъып чепкенликни къатдырабыз. Къоюн талкъыны къыйырында, чулгъаучу таякъ барды. Аны буруп къоюн таякъгъа чепкенликни чулгъайбыз. Къыйырын жерге тирерге керекди, неда ташха, артха седиремей турур ючюн».

Тауатлада согъулгъанланы, башында белгилегенибизча, малкъарлыла бла къарачайлыла Кавказны базарларына чыгъарып болгъандыла. Мызыланы Исмайылны санауларына кёре, Чегем жамауатда жылгъа 114 500 аршин, Малкъар жамауатда – 100 000 аршин, Холам жамауатда – 41 000 аршин чепкенлик сокъгъандыла. Хар аршиннге элли капек багъа салса окъуна, ол усталыкъдан жылгъа халкъгъа 195 000 сомдан артыкъ файда тюшерге болгъанды.

Белгилисича, битеу тюрк тамырлы халкъла къайсы ёмюрледе да ишден къачмагъанлай, къол къыйынларыны хайырын да кёре билгендиле. Бу ишибизде биз кърым татарлыланы бла къарачай-малкъарлыланы энчи бёлюмде бирге келишиулюклерине къараргъа излегенбиз, аланы кёплюгюн а бир газет материалгъа сыйындырыргъа онг болмагъанын да былайда айтыргъа тийишлиди.  Материалны хазырлагъанда уа, керти да къыйматлы тин жыйымдыкъланыча, С. Абдурамановнаны «Къыбрыз. Закладное творчество крымских татар», У. Боданинскийни «Археологическое и этнографическое изучение татар в Крыму», Мызыланы Исмайылны «История и духовная культура карачаево-балкарского народа», Курданланы Сафиятны «Технология изготовления балкарских кийизов и национальной одежды» деген китапларын хайырланнганыбызны белгилерге сюеме.