Къаргъыш

Чам халда

Бизни халкъыбызны тили сейир этерча байды, шатыкды. Малкъар тилде адам не иничке, не таша сезимин да айтып ангылатыргъа боллугъу шартды. Тойну таматасы алгъыш этип тебиресе: «Ала, бу адам быллай бир ариу, терен магъаналы сёзлени къайдан чыгъара болур?» - деп тамашаланаса. Алай мен бюгюн алгъыш  хазнабызны юсюнден угъай, аны бирси жаны – къаргъыш сёз байлыгъыбызны юсюнден айтырыкъма. Айхай да, элли къатынла тюйюшгенде бир бирин «саугъалагъан» къаргъышланы юсюнден тюйюлдю сёз. Алгъадан тилейме хурметли окъуучуладан: бу муратым къужур кёрюнмесин алагъа, нек дегенде къаргъыш сёзле (ала басмада келтирилмезча сантла тюйюлдюле),  бир башха болмай алгъыш сёзлеча, миллетибизни ата-бабаларындан къалгъан тин байлыгъыбызды. Аны окъургъа да, билирге да, тинтирге да  тийишлиди.   Болсада ол тил жаны бла алимлени ишиди, мен кесиме ол борчну алмайма.

Мурадин бла Мухадинни бир бирин кёрюп болмагъанларын бизни элде билмеген жокъ эди. Аланы не ючюн жау болгъанларын киши да айталлыкъ болмаз. Бир бирни кёрюп болмаулукъ неден башланнганын бу эки адам кеслери да эсге тюшюраллыкъ тюйюлдюле, алай къаршылыкълары уа бир да тохтамайды. Тойлада бир къангагъа да бир заманда олтурмаучудула, алай бир жол а…

Къалай алай болса да, кишиле ойнап оноу этдиле да, была бир къангагъа тюшдюле. Къайнагъан бозадан сора жыр кезиуню бу экисине бердиле. Аш къанганы таматасы Жарахмат: «Биз жырладыкъ. Сиз сау болугъуз. Ариу этдигиз эжиуюн. Энди Мурадиннге бла Мухадиннге барады жырны кезиую», -  дегенинде, олтургъанла бары да къарс урдула да, энди не боллукъ болур  дегенча шош болдула. Ала уа алгъышмы этерик эдиле – къаргъыш жырланы башладыла.

 Мурадин: «Хатам болмайын, хылим болмайын, тураса мени ёнгелеп. Элни башында бийикден кетгин, аягъынг учуп, тёнгереп».

 Мухадин: «Санга бир ариу ушап турады боза гоппанынг къолунгда. Ол тели башынг чайкъала барсын кёпюр тюбюнде толкъунда».

Былай эте, экиси да кёп жыр айтдыла. Сора Мухадин Мурадиннге былай деп сёлешди: «Къояйыкъ. Тынмасанг а, дунияда болмагъанча ачы къаргъыш айтырыкъма». Ол а тохтагъанмы этерик  эди?! Бозадан къызаргъан бетин тюрлендирип: «Айтчы, не айтырыкъ эсенг да!» - деп къычырды.

Мухадин: «Къангада ариу бишген шишликле, бозадан толу адырынг. Шо тюз да сени жанынга тюшсюн (туруп кетмезча, кёчюп кетмезча, къачып къутулмазча) къанлы жауунгу къабыры», – деп, олтургъан жеринден турду. Тюз ол кюн окъуна элде «Мухадинни къаргъышы» деген сёз чыкъды. Алай бу хапарны бек тамашасы уа артдан, кёп жыл озгъандан сора ачыкъланды. Оруслулада «Пути Господни неисповедимы» деген сёз жюрюйдю. Аны таучагъа кёчюрсе «Уллу Аллахны жоллары белгисиздиле» дерге боллукъ болур. Кертиси да алайды!

  Мурадин бла Мухадин экиси да ёлюр ауруу тийип жатадыла. Орта кюнню эрттенлигинде Мухадинни ауушханыны хапары жайылды. Жашла къабыр къазып, аны шериатда, динде болгъаныча  асырадыла. Юч кюн эрттен дууасын да этдиле. Мурадинни халы да бек осалгъа кетипди. Кюню, сагъаты къалгъанды ансы башха онгу арталлы да жокъду. Жаш бла къартны арасында бир башхалыкъ барды: биринчиси кесин ёлмезлик сунады, экинчиси, ёлмей къалмазлыгъын ангылап, ёлюмден къоркъмайды, аны сакълап окъуна турады. Мурадин, нёгери дуниясын алышханын эшитгенлей, бек тынгысыз болгъанды, тохтаусуз бир затны шыбырдагъанлай турады: «Я уллу да, сыйлы да Аллах! Мени аны къатына тюшюрме! Мени да болур бир сууапларым, аланы даражалары ючюн мени аны къатына тюшюрме!» Алай Уллу Аллахны оноуу башха болду.

Къабырла бир тизмеде къазыладыла, ортада жер къалдырыргъа жарамайды деп оноу этди да эфенди, Мурадинни къабыры тюз да Мухадинни обасыны жанына тюшдю. Ма алай бла къууанч тойда ойнай-кюле этилген «алгъыш» жашауда керти болуп чыкъды. Андан сора мен бир къаргъышны да къабыл болуп кёрмегенме. Элде уа, къабырлагъа барыргъа тюшгенде, адамла чам халда былай айтып тургъандыла: «Была мында жарашхан болурла ансы, къаугъалары чыкъмайды».