Аталадан къалгъан акъыл сёзле

Окъууу болмагъан халкъ бурун заманлада окъуна кесини жашауунда, турмушунда тюбеген ахшы затланы багъалагъанды. Аны бла бирге уа ол кемчиликлени кетерирге болушхан, акъыл, тюз оюмлу, терен магъаналы сёзлени тап жарашдыргъанына сейирсинесе, хурмет бересе. Ала кёп ёмюрлени ичинде къурала, тёлюден-тёлюге кёче, жангылары да къошула, бюгюнлюкге дери жетгендиле.

Нарт сёзлени юслеринден акъылманыбыз Къулийланы Къайсын былай дегенди: «Ол кючлю, деменгили сёзле кюйсюз заманны окъуна хорлайдыла, ала асыл халлы нарт батырлагъа тийишлидиле». Владимир Дальны белгили «Ангылатма сёзлюгюнде» да айтылады аланы юслеринден. «Пословица – къысха юйретиудю, ол халкъны акъылыды, эсиди», - дейди алим.
Бюгюнлюкде нарт сёзле къачан эм къалай жаратылгъанларын, баям, жаланда тутхучлу билимлери болгъан илму къуллукъчула айталлыкъдыла. Алай а ала бурун заманладан келгенлери, кеслерине ата-бабаларыбызны кёп ёмюрле бла саналгъан акъылларын, оюмларын, эслерин жыйышдыргъанлары эмда сыйындыргъанлары уа хакъды. Бюгюнлюкде бу сёзле жангы тёлюлени англарына тюйреле, юйретиу жаны бла уллу эмда энчи магъананы тутадыла.

Аланы къайсы биринде да педагогика ышан, башхача айтханда уа, ангылатыу барды. Кеслери да сабийлени юйретиу-интеллектуал (билим бериу), эстетикалы, производстволу, адеп-къылыкъ жаны бла излемлерин жалчытадыла. Бу сёзледе кичилени юйретиу бла алагъа бир жукъну тюшюндюрюу бирге болгъанларына да эс бурургъа тийишлиди. Ала жютю, кесгин айтыладыла. Жашауну къайсы тюрлю жанын да ачыкълагъан эм кёргюзтген, бошалгъан айтымны формасында жюрютюледиле.

Былай къарагъанда, нарт сёзле эски заманча да кёрюнедиле. Болсада ол алай тюйюлдю. Ала халкъны жашап тургъан ауазыдыла: ол кесини эсинде, акъылында жаланда тюненени бла бюгюнню угъай, тамбласында керек боллукъ затланы да сакълайды. Аны себепли нарт сёзде келлик кезиуню юсюнден айтыла эсе, ол бюгюннгю эм боллукъ замандагъы кёз къарам бла айтылады, халкъны акъылында игилик бла аманлыкъгъа къаллай багъа берилгенин ангылатады.

Аланы юслеринден белгили алим Я. Каменский былай жазады: «Поговорка – ол къысха эм кесгин айтыуду, анда бир затны юсюнден билдириледи эм башханы уа эсине салады». Нарт сёзледе педагогика ышан болгъанын огъарыда сагъыннганбыз. Аны бла бирге уа аланы хайырланнганда, биринчиден, юйретген адамынгы эси айныйды; экинчиден а, ол билмеген затына эс бурургъа юйренеди.

Бу сёзледе адамны жашаугъа, ишге тюшюндюрген материал да асламды. Алада бек жайылгъан тюрлюсю юйретиудю. Педагогика кёз къарам бла аланы да юч тюрлюсю сейирди: ариу къылыкъны юлгюсю; таматаланы кеслерин тап жюрютюрге чакъыргъан; билим бериу магъанасы болуп, юйретиуню борчун ачыкълагъан. Нарт сёзледе сабийлени туугъанларындан башлап, жашауда кеслерине жер тапханларын, аланы тюз жолгъа салыу амалланы, мадарланы да кёрюрге, ангыларгъа боллукъду. Кеслерин да бурун заманладан бери жаланда юйретиу мурат бла угъай, окъутуу жаны бла да хайырланып тургъандыла.

Нарт сёзле халкъ барысы да бирден къурагъан бир затны, аны себепли анда саулай миллетни акъылы белгили болады. Ол жашауну къалай ангылагъаны, эси, оюму ачыкъланады. Биреулен къурагъан, тап жарашдырылгъан афоризм кёпчюлюкню акъылын билдирмей, белгилемей эсе, халкъ сёзюне – нарт сёзге – айланмайды. Болсада бир авторну айтханы саулай миллетни ауузунда жюрютюлюп къалыргъа уа тюшеди.

Нарт сёзлени адамны эсинде сакъланырча тап формалары барды, къуралыулары да сейирди. Аланы тюрлю-тюрлю тилбургъучланы, рифмаланы, ритмиканы, сёз оюнланы болушлугъу бла да билирге боллукъду. Былайда поэзия акъылны сакълагъан, айнытхан эм жайгъан амалны кёребиз. Аны бла бирге анда да юйретиу, ангылатыу сакъланады. Хар заманда да аны баш эм ич магъанасы да болгъанды. Бир жанындан алада юйретген адамны акъылына келген зат барды, бирси жанындан алып къарасагъ а тюз жолгъа, ариу къылыкъгъа чакъырыу: ортакъ ёгюзден кеси тананг игиди.

Алимле нарт сёзлени магъаналарына, ангылашыныуларына, суратлагъан мадарларына кёре аланы эки къауумгъа – пословицалагъа бла поговоркалагъа (айтыула) юлешедиле. Сёз ючюн, пословицалада магъана саулай, толу айтылады, жартылай къалмайды, жашау магъанасы болгъан затны юсюнден ахыр оюм этиледи: жети ёнчеле да бир кес.

 Поговоркалада уа айтылгъан зат толусунлай айтылмайды, ахыр оюм этилмейди, аны тынгылагъан адам кеси чыгъарады: юйюм деген юйю тенгли таш кётюрюр. Былада дагъыда бир энчилик барды. Пословицалагъа саналгъан айтымла эки баш членлиле боладыла.
                                                                        ким?                                   не этмез?
 Бирсиледе уа ол бирди. Сёз ючюн, чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмез (пословица). Дагъыда башха-башха жалгъауланы болушлукълары бла нарт сёзле сагъынылгъан эки къауумгъа юлешинирге боладыла.

Поговоркаладан энчи адамланы, тукъумланы, эллени терс ишлерин башхала ол затны этмесинле, къайтармасынла дегенча, эсгертиу, юлгю халда халкъны эсинде сакъланнганы уа бютюн сейирди. Сёз ючюн, оноу амалтын Зылгыда тогъуз юй тюп болгъанлай; Тели Жанибек къошха баргъанлай; Доммай анасын кётюргенлей. Былада ангылашыныргъа керекли зат айтыла тургъан текстни кесиндеги магъанасындан тышына чыкъмагъаны да энчиди. Поговоркалада метафоралылыкъ да жокъду.

Айхай да, эркиндиле алимле аллай шартланы келтирирге, аланы тюрлюлерин кёргюзтюрге да. Ол ахшыды, илму алай къуралады. Алай а, нарт сёзле халкъны эсинде, акъылында жаратылгъандыла эмда анда сакъланадыла. Аны себепли магъаналары да уллуду. Халкъны кёлден чыгъармачылыгъыны бир уллу кесеги болуп, тилибизни, адабиятыбызны байлыгъын, теренлигин кёргюзтедиле, ачыкълайдыла. Айтханыбызча, кеслеринде юйретиу ич магъананы жюрюте, тёлюлени араларында байламлыкъны да кючлейдиле. Аны себепли алагъа ким эсе да къачан эсе да бирде къурагъанлагъача угъай, кесибизни ёз ата-бабаларыбызны осуятынча ангыларгъа, хурмет берирге, бизни ызыбыздан ёсюп келгенлеге сакълагъандан сора да, ангылатыргъа борчлубуз.

Мокъаланы Зухура.
Поделиться: