АРЫ КЕЗИУЮ КЕЛГЕННИ ИЕДИЛЕ

Адильгерий мал дохтургъа окъуп келгенинде, Балдандан насыплы болмаз эди. Ол андан оруслу къызны келтиргенди деген хапар а артдаракъ жайылгъанды элде. Келин доктор эди да, анга иш терк окъуна табылгъан эди. Ол заманда эки эринин къаты къысып, кишиге жукъ айтмагъанына бюгюн да къууанады Балдан.

Ол кюн а, хапарны эшитип, ата къарындашлары жетген эдиле тёбен элден.

– Келин, не хапарды бу? – деп, Ахмат, атдан тюшюп, аны къабакъгъа тагъып, къамичисин сапогуна сугъуп, арбазгъа кире, соргъанында, къайыныны атын айтмаучу Балдан:

– Келигиз, жууукъ болугъуз. Не этейик, Апай, Аллах алай буюргъан болур… – деген эди.

– Хау, андан сора Аллахны иши жокъду! Къайдады?

Солтанны ёнюн жаратмай:

– Къой, жашыбыз. Энди боллугъу болгъанды, – деген эди Балдан.

– Алыкъына ол жашды. Не ангылайды жашаудан? Атасы сау болуп этерик болгъу эди былай…

– Кесим барырма деп тура эдим. Иги болду келгенигиз. Аталары да ыразы болгъан болур, жашчыкъны къайгъысын этип, санларыгъызны къыйнап айланнганыгъызгъа, ол дуния деген бар эсе…

– Биз анга Шоген улуну къызын алыргъа сёз тауусуп тургъанлай, кеси насыбын бир оруслуну аякъ тюбюне атып…

– Жанларым, не этериксиз? Жашчыкъны сайлаууду. Кеси биле болур ким бла насыплы боллугъун. Кеси жыгъылгъан жаш жилямайды.

– Эркелетип, тойла этебиз деп, хазырланып турсагъыз къайдагъы гяуургъа да…

Къайынлары Балдан алларына салгъан къакъ шорпадан, айрандан да уртламай, Адильгерийни ызындан мал фермагъа кетдиле. Анда ким не айтды, алай, жангы келинни атасы-анасы да келип, район къуллукъчула бла бирге олтуруп, халкъ жайылгъынчы кетмей тургъан эдиле арбаздан. Сау болсунла.

Келин терк юйреннген эди эл жашаугъа. Юйде ишден бир да къачмагъанды, жаулугъун тешип киши кёрмегенди. Ауругъан болуп, анга больницагъа, юйге да келгендиле. Къаш-баш тюйюп киши эслемегенди. Къызчыгъына жыл болургъа ол да аны бла бирге юйреннген эди тилибизге. Бек сюйгендиле эллилери Катяны.

Уллу Ата журт уруш башланып, Адильгерий ары кетгенде, Катя да кеси тилеп, къагъыт жазып, ызындан кетгенди. Балдан бла туудугъу Разият къалгъандыла, аланы ызларындан къарап. Кертисин айтханда, асыры ыннасы бла тургъандан, къызчыкъны алагъа артыкъ тартыннганы да болмагъанды, анда-мында суратларына къарап, къайдадыла, къачан келликдиле деп соргъандан башха.

Ала андан къайтмазлыкъларын Балдан алгъа тюшюнде кёрген эди. Сора, ол тюшню хар эсине тюшгенден къыстай, унутургъа кюрешгенди. Алай а къалай унутхун, къоркъуу алып турса жюрегинги?

Тюш а алай эди. Бирси тарда магъадан къазыучу тауда жер тюбюнде ишлейдиле дейдиле адамла. Балдан аны кёрмегенди, алай а кеслери сынагъан Алчагъырланы жашладан эшитгенди. Уллу темир жолла бардыла жер тюбюнде, ала бла магъадан ташыйдыла темир арбачыкъла деп. Тюшюнде ол тюз да ма аллай жерге тюшеди да, анда кеси танымагъан адамладан:

– Адильгерийни бла Катяны кёргенмисиз? – деп сорады.

– Ала башха жердедиле. Бизден алгъа кетгендиле. Ма андадыла, – деп, бир солдат жаш, къолун алгъа созуп, кёргюзтеди.

Анда уа жер кюйген сунарса, от, жалын, къара тютюн кёкге кётюрюле. Адамла да, гумулжукла кибик, бир гитчечикле, къайгъылы чаба ортада. Балдан ары таба атлагъанда, солдат жаш аллын тыйды.

– Аланы излей айланама. Аналарыма, – деди Балдан, жюрегини ургъанын анга билдирмезге кюреше, уялып.

– Сени ары жиберлик тюйюлдюле. Ары кезиую келмегенни иймейдиле, – деп, жаш олсагъат мудах болуп къалгъаны эсиндеди.

Ол дагъыда башха бир затла айтхан эди Балданнга, темир жолну тауушундан зат эшитирча тюйюл эди ансы…

Эки айдан келген эдиле къара къагъытла Адильгерийге, Катягъа да. Екатерина деп окъугъанда, ол болмаз деп да тургъан эди Балдан…

Кёгюнчюлюк тюшюп, аланы Нальчикге келтиргенде, Катяны атасы бла анасы, аланы вагонлагъа миндирген жерге келип:

– Разиятны бизге къой, къайры элтириклери белгили тюйюлдю. Жолда не боласыз, не къаласыз, – деп тилегенлеринде, Балдан анга ыразы окъуна болгъан эди, алай Разият, аны бутларындан къучакълап, унамады алагъа барыргъа.

Сора бардыла ала оналты кюнню ичинде терезелери къангала бла урулгъан къарангы вагонлада кёзкёрмезге. Къайынлары биргесине болгъанлары насыбы эди Балданны. Ала сабийни бирден бирге ётдюре, къолларындан келгенича, ач, сууукъ этмей баргъанлары ючюн ыразыды Балдан алагъа, келинлеге да.

Алма-Атагъа тюшдюле. Шахар къыйырында тохтаргъа кёпле, ол санда Ахматлары да, унамадыла, мал бла кюрешген жерге бармасакъ, баш туталмабыз деп. Балдан а къалды. Анга бла туудугъуна бёлюннген баракны бир жанында отоуда къызчыгъы бла бир къазахлы жаш тиширыу жашай эди. Балдан отоуун сюртюрге тытыр излеп чыкъды да, жарты челек бла бир табып къайтды. Сора отоуну акълап, юйден келтирген кийизин къабыргъагъа тагъып бошаргъа, ишинден келген Айсулу челек бла суу келтирди да, юй тюбюн эки кере да жуууп чыкъды. Ол къурургъа эки тёшекни бир бири юсюне салып, жатар жер да къурадыла да, эки тиширыу чай къайгъыгъа кирдиле. Айсулу жукъа сай гыржын келтирди, Балдан да Кавказдан агъач аякъ бла келген балдан салды столгъа. Сабийле уа оюннга берилип эдиле.

Айсулу гыржын этген жерде ишлегенин да ол кюн билгенди Балдан. Экинчи кюн ол къызчыгъын Балданнга къоюп кетерге боллугъуна келишип, бютюнда бек къууанды. Аны баш иеси фронтда эди. Андан къагъыт келмегенли жылдан кёп озгъанын айтып, аны суратын алып къайтды да, экиси да бирге жилядыла, ахлуларын тансыкълап.

Жашыны, аны деникинчиле ёлтюрген жигит атасыны, келини Катяны суратларын къабыргъагъа тагъып, аланы да танышдырды анга кириучю къоншулары бла Балдан. Алай болмаса, къалай хапар айтырыкъса кесинги, жангы къоншуларынгы, бу киши жерни юсюнден алагъа?

Адамланы кирпич заводха ишге чыгъара айланнган, уруш кийимлерин алыкъа алышмагъан, сынчыкълап жюрюген бригадир келди да, ол суратлагъа къарап, сейир этди:

– Ой-бай, аба, была сени кимлерингдиле?

– Бу жашым, бу аны атасы, бу уа келиним.

– Согъуш этемидиле? Келинингдамы?!

– Дохтурду, – деди Балдан, – жаралылагъа къарайды, – жоюлгъанды деп айтыргъа уа тили айланмады.

Бригадир анга къаты болмады. Аны къой, экинчи кюн комендантны алып келди. Ма ол заманда чыкъдыла къара къагъытла, Балданны кереги болуп, ата юйюнден келген кюбюрден. Анга къырал болушлукъ берирча онгла къурагъан эдиле ол эки огъурлу адам. Аны юсюне Балдан къолдан уста болгъаныны хайырындан, затдан керекли болуп къыйналгъандыла деп айтырча да тюйюлдю – ол тикген чарыкъланы, ол эшген габараланы Айсулу ишинде окъуна сатып къайтыучу эди.  

Разият школну бошагъынчы сакълап, халкъындан эки жыл кечге къалып къайтыргъа деп тура эди Балдан, алай ол сюйгенча болмагъанды. Анда, анасыча, докторгъа окъургъа сюйгенди Разият. Айсулуну Айгюлю да биргесине. Ала эгечлеча болгъан эдиле да, аланы бир бирден айыргъан гюнях болгъанын эки жаны да ангылай эдиле. Бир кесекге болжалгъа салыргъа тюшген эди ата журтха къайтыуну. Ахлуладан келген къагъытла да сагъыш этдиргендиле Балданны.

Апайны къызы Майрусхан жазгъаннга кёре, бир-бир таулу жерлеге халкъны жибермегендиле, анда, сау Малкъарда да сау къалгъан юй жокъну орунундады…

Алай бла, анда мычыргъа тюшдю. Разият окъууун бошагъанлай, къарачайлы жаш бла бир юйюр къурадыла да, ол да тыйды аланы бир кесекге жолдан. Киеу. Тохтар, бир заманда бир Къарачайгъа къайтыргъа сюйсе да, артыкъ бек ашыкъмагъанын жашырмай эди. Балданны уа сакълар заманы – аз… Аныча не таркъаяды жер юсюнде?

Разиятны къоюп да къалай кетсин? Кеси жангыз анда не этерикди? Жашар жер бла да къалай болады?

Ыннасыны туугъан элине тансыкъ болуп тургъанын ангылап, Разият бла Тохтар солуу айларында, аны да алып, Кавказгъа келип кетерге дедиле. Биринчи, ыннаны хурметин этип, Малкъаргъа келдиле. Шахар къыйырында тохтагъан къайынлары аланы келгенлерине асыры къууаннгандан, ол къууанчларын жууукъ-ахлу жыйып, къурманлыкъ этип кёргюзтдюле. Бири – бир кюн, бирси – экинчи кюн, бирден бирге жюрюте, ыйыкъ чакълы турдула къонакълыкъда. Думалагъа да бардыла. Анда бир заманда жашау болгъанына шагъатлыкъ этип, ханс ичинде ажашып тургъан юй тюплени хурулары мудах тюбедиле келгенлеге.

Балдан а айта эди, биринден бирине кёче, алайлада кимле жашагъанларын. Ёрге элтген тар жолну ханс басып болса да, ол аны ызын жабалмагъанды. Шаудан а, ол жаш заманында суу алыучу, сюйгени алайда сакълаучу шаудан, аны юсюнде ёсген тал терекни къуругъан чапыракълары басып, тауушсуз тёгюле эди энишге, сюймей ызлагъан жолу бла. Аны ариулап, жангыдан аны кюзгюсюнде чууакъ кёкню кёрюрге сюйдю Балдан.

Киеу ыннаны бир жанына элтип, ол ишни кеси этди да, арлакъгъа кетип, губу аз-маз басып тургъан ташха олтурду. Сейир татлы эди анга бу жерни хауасы.

Балдан а, жашы Адильгерий, туудугъу Разият биринчи атламларын этген, ол насып да, бушуу да сынагъан арбазны туурасында олтуруп, санай эди бу жер эшитирге сюйген эски хапарланы, жолну эки жанында эски хуналаны, ташланы, булутланы тынгылатып. Сора баш иесини къабырына барды…

Экинчи эрттенликде ол уянмады. Аны бетине сейир сабырлыкъ тёгюлюп, аны нюрю жарытхан эди Балданны огъурлу бетин. Аны кёрген Разият да ыразы эди аны ыннасын къууандыргъан къадаргъа. Къалай игиди кеч къалмай, ыннасын бери келтиргени, аны ол дуниягъа жолу, кеси сюйгенча, былайда башланнганы! Кеч къалгъан алай ажымлыды.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: