Басхан ауузу. Орусбийлары. Минги тау

Дуглас Фрешфильд «Кавказны илму жаны бла тинтиу» деген ишинде Бахсан ауузну, Минги таугъа жолоучулугъуну юсюнден да жазгъанды. Жазманы малкъар тилге кёчюрген Улакъланы Борис, аны басмада туура этиуде, хазырлауда уа жазыучу Шауаланы Хасан мындагъы информацияны таулуланы тарыхында магъаналылыгъын ангылап, материалны туура этиуге уллу къыйын салгъандыла, алгъын белгилегенибизча.

«Мен бу татарлылача (таулулача, -Б. У.) тауда терк жюрюген адамла кёрмегенме, терк ёрге угъай да, тюз жерде да алача терк бир киши да жюрюяллыкъ тюйюлдю», - деп чертеди ишинде Дуглас Фрешфильд. Ол тизгинлени окъуй, малкъарлыла не заманда да уста таучула болгъанларына бютюн тюшюнесе. Этнограф-тинтиучюню ол жаны бла оюмлары материалны бу кесегинде баямланадыла.

Бизни кериуаныбыз Орусбийланы элге жетип, Басхан сууну юсю бла ётгенибизде, кече сагъат онбир болуп эди. Кёпюрден ётгенден сора биз, арбаладан тюшюп, жаяулай кюнлюм жанына бет алабыз. Суу, кёпюр тюбю бла ётгенден сора, ууакъ суучукълагъа бёлюнюп, кенгнге жайылып барады. Бизни юсюбюзге-башыбызгъа суула да чачыла, Орусбийланы чеклерине жетебиз. Чеклери уа чыбыкъладан этилген чалыла бла бегитилипди. Къонакъ юйлери уа сарайгъа ушагъан бир зат. Бу къонакъ юй дегенлеринде, мен мындан онсегиз жыл бурун келгенимде тургъанма, андан бери бу тозурагъан болмаса, тюрленмегенди.

Мен Орусбийланы элде юч кере болгъанма (автор эки томунда да Орусбийланы 95 кере сагъынады. Биринчи томунда - 7 кере, экинчи томунда - 88 кере, - Б. У). Биз бери 1868 жылда келгенибизде Минги таугъа чыгъаргъа хазырланганыбызны ма бу юйчюкден башлагьан эдик. Бизни cartes-de-visite - (франц. «визит карт» дегенди, -Б. У.) ол энтта да сакъланып турады Альпы клубну архивинде. Къарачайдан бла Эбизеден ётюучю ауушла былайдан бир ненча сагъатлыкъ жаяу жол бла баргьан жерде жолугъушадыла.

Алай алайда адам жашамайды, бир кесек замандан сора биринчи келген адамгъа бу эл алай бек кёл тартырча жер тюйюлдю. Алай, Орусбийланы элни тёгерегинден къарасакъ, кёзюнге бек ариу жерле кёрюнедиле, артыкъсызда эрттенликде, кюн таякълары тау тёппелени, бетлени, сыртланы алтын нюрлерине боягъан кезиуде. Малкъардан неда Бызынгыдан келген таулу, Гроув сукъланып къарагъанча, сукълана (Флоренс К. Гроув бизге 1874 жылда келип, битеу эллерибизге айланып, Англиягъа къайтхандан сора уа «Юшютген Кавказ» деген китапны басмалагьанды. Орус интеллигенция уа ол китапны атын азчыкъ тюрлендирип айтадыла - «Холодный Кавказ» деп. Китапны оригиналын, бу китапланы да манга Америкадан шуёхум жибергенди. Орус тилде жокъду. Миллетими адамларын ол китапда бизни юсюбюзден жазылгъан затла бла толу шагъырей этерге умутум барды. Окъуп, анализ да этгенме, алай кёчюрюрге алыкъа заман керекди, -Б. У). Гроув китапны Лондонда 1875 жылда чыгъаргъанды.

Эбизе жанындан келгенлеге мында агъачла алай къалын кёрюнмейдиле, сыртла уа кюннге кюйгенледиле, къаяла уа алай бек ариу тюйюлдюле. Тенульд бла Ушбаны тенглешдиргенде, Тонгуз-Орунну уа бир ариулугъу да жокъду. Ауулда уа, мен бир ненча кере къатлап айтханымча, топуракъ баш юйле, ожакълары уа чыбыкъдан эшилгендиле. Алай цивилизация мен кёрген эллени кёбюсюнден иги да бийикди. Бери биринчи кере келгенимде, айтыуда болгъаныча, «оруслуланы бийлери» юч къарындаш болгъандыла. Аладан бири ёлгенди. Къалай эсе да биз¬ге белгисиз бир тюрлю аманлыкъ иш болгъанды, алай айтыугъа кёре, бу жерде жюрюген хапарланы кёбюсю ишсизликни юсюнденди, бек аздан алып айтханда, эр кишилени экиден бири ишсизледиле.

Сау-эсен айланнган эр кишилени кёбюсю орта акъыллы, иш кёллю адамладыла, аладан бирлери алай узакъгъа кетгенди, «Гурере» сортлу бишлакъ этерге юйренирге Пайс-де-вальд деген жерге баргъанды. Ол а Швейцариядады. Орус начальникле аны узакъгъа жибергенини себеби - ала умут этмегендиле, ол жаш акъыл юйренип къайтхандан сора Кавказда сютден этилген затланы жарашдырыучу иш юйле ачылыргъа, деп. Тиширыула уа, бу китапда мистер Вулли алгъан суратдача (авторну экинчи томунда, 154-чю бетинде Орусбийланы юйюрлеринде бийчеле миллет кийимле бла суратха тюшедиле. Адам сукъланып къарарча, бар жерлеринде, не кийимлеринде бир тюрлю шарайып тапмазча, ушагъыулу тиширыуладыла, - Б. У.). Бу халкъны тиширыуларында буюкъгъан халлери жокъдула, кёз къарамларына къарасанг, ала эркин дунияны интернационалистлерине ушайдыла.
 
Битеу Кавказда кийилген, къой жюнден этилиучю уллу къалын къара плащла-жамычыла да мында этиледиле. Бу жерде дагьыда гюрбежи да барды, къаманг гимох эсе, келип, жютю этерге онгунг барды. Сора балтангы да билетирге боллукъса, аладан сора да, бу элде юч тюкен да барды. Хар тюрлю затладан сора да, былайда терк окъуна этилген эмиучю сылтырауукъ кампетле да алыргьа боллукъду. Иш юйледе ишлегенле чюйютлюледиле. Ала ёзен жердегиледен эсе былайда таулула бла иги келишип, тап жашайдыла.

Кесими бу жолгъу жолоучулугъумда мен Орусбийланы элде кеси шуёхларымы арасындача болгъанма. Бу тюрклюле (таулула, - Б. У.), бютюнда тамата къауум, мени кёргенлеринде, олтургъан ныгъышларындан къобуп, аллыма келип, къызыу саламлашадыла, къол тутушуп, бир-бирлери уа инбашымдан къол аязлары бла жумушакъ къагъа. Сора мени атымы сагъыннганча бир затла айтып: «Минги тау карашо», - дей эдиле. Биз да, аланы ол сёзлерин къатлап, «Карашо» деп, бир ненча кере къайтарабыз. Алай бла биз билген орус сёзлени чекленнгенлери себепли хапарны андан ары созаргьа амалыбыз жокъ эди. Сора аладан бири уа сёзню андан ары бардырады: «Мур, Франции», - деп. Ол Мур бла Франсуа Девуассини соргъанлыгъы эди.

«Даггыда жолда терк жюрюучю бир гитче жюйюсхан да бар эди, ол а къалайды?», - дейди. Ол бизни бла айланыучу жёнгерибиз Карменис Теккер эди. Бу бизге соруу этген къартны эси иги болгъаны белгили болуп турады. Адамны бет сыфатын кёз аллында иги тутады. Мен аллай бирге эсимде туталлыкъ тюйюл эдим. Ол къарт жашауунда алай кёп зат кёрген болмаз да, кёрген затын аны ючюн унутмай, эсинде иги тутады. Биз мындан алгъа бери келип кетгинчи, биргебизге айланнганладан бири болгъанын эсиме тюшюргенме.

Ол а 1868 жыл эди. Шёндю уа 1887 жылды. Арадан 19 жыл ётгенди. Шёндюгю тёлюге ол заманда болгъан ишле жомакъдача кёрюнедиле. Адыл суу ауузуна жууукъ жерде, сол табада Тонгуз-Орун тауну эки тёппесинде сослан ташланы аламат жыл туугъанлары, алайда ёсген агъачны къалынлыгъы бирда ариу кёрюннген тауну жуху башындан энишге къарагъанчады. Азау а ёзенни жабыпды. Ландшафт былайда альпинистле ючюн жаратылгъан кибикди. Алагъа быллай табийгъатдан сора не керекди! Басхан ауузуну огъары жанында жай айлада пастарал жерле (малла кютюлген, Б.У.) бек кёпдю. Агъачдан этилген, бёкем юйле ачыкъ табалада бек ариу кёрюнедиле.

Тёммекледен этилген юйле бёкем эм жылы болур ючюн, тёммеклени араларына агъач жюнню тыгъадыла. Алай алыкъа Минги тау кёзге кёрюнмейди. Монбландан 2700 фут бийиклиги болгъан Эмеген тау алыкъа бизден 300 миль узакълыкъдады, бизге кёрюнюр ючюн. Биринчи пейзажыбызны суратха тюшюрюр ючюн (Минги тауну тёппелерини), биз ол аламат Терс къол ёзеннге ётерге керекбиз. Ёзенни бюгюлюп тургъан чыранны бери тюртюлюп, сыгъып тургъан жеринден кёбюнча чыран тёппеле мукъур къайнап кётюрюледиле. Аны кюн батхан жанында чегет табагъа айланнган къыйырына ёрлерге керекбиз. Ол аллай бир кенг да, бийик да кёрюнмейди.

Кесибиз да, эсде болмай тургъанлай, аны тёппелерини бийикликлерине жетип, эки тёппени ортасындагъы кезни юсюнде ары-бери жюрюйбюз. Ол сыртда Чегетден кюн чыкъгъан табадан кюнлюмге кюн батхан табагъа созулупду. Сора биз сол жаныбызгъа бурулабыз да, жел ургъан табагъа бет алып, битеу кючюбюзню жыйып, ахыр сермешге таукелленебиз. Тау сырты жумушакъ эди. Сурат алдырыучу аппаратларыбызны алып айланнган жёнгерлерибизни ызларындан тюзюнлей барып турабыз. Сора тёппеде, тёгерегин къар къуршалап тургъан къаягъа жетебиз. Бу тёппе нал сыфатлы тау эринни бир къыйырында эди. Юч бийиклиги белгили болуп, юч жанындан да къар басхан бийик сырты кюн чыкъгъан жанында ачыкъ кёрюне эди. Биз алайда, къаядан ууалып тюшген бургуланы жыйып, кесибизни биргебизге энишге алып тюшебиз. Ала уа лавала эдиле.

 Къаяны эрини бла биз ары-бери жюрюйбюз. Алайда эки уллу чунгурдан (котловинадан) ётюп, эки уллу тёппеге да ёрлеп, сора бек узакъ къыйырдагъы къаяны тюбюнде кесибизге бир ышыкъ жерчик табабыз. Алайда уа хауаны кючюне адам чыдарча эди. Биз алайда тёгерекдеги къудуретни кёрюмдюсюне иги къарап, эсибизде тутарча иги кесек булжуйбуз. Бирибизге келген бу жерли, экеулен бизге анда, тюбюнде, кёрюннген ёзенлени къайсысы къайсы болгъанын кёргюзтедиле. (Ол экеуленни бири - Сотталаны Ахыя, бири уа Жаппуланы Жатчы болгъанды, -Б. У).

Тау тёппелени кюн батхан жанындагъы бетлерин женгил булутла жаба башлайдыла. Кюнлюм жанындагъы ёзен бетни уа тенгиз туман къучакълайды. Андан къалгъан жерле уа ачыкъдыла. Кюн чыкъгъан жанында биз тургъан жер бла Казбек тауну ортасындагъы аралыкъ ара Кавказны белгили тау панорамасы эди. Мен ёмюрюмде быллай ариулугъу болгъан бийик тау тёппелени кёрмегенме. Ала барысы да Черек суу башланнган шаудан къауумларыдыла. Пенин таула Монбландан къарасанг, бир амалсыз, сансыз затлача кёрюнедиле, мында Къоштан тау, Дых тау, Ышыкъара эм Минги тау бла тенглешедиле. Кавказ тауланы къаууму тамашалыкъды эмда тау тёппелери иш да кесек жютюдюле, аланы жарылгъан жерлеринден къарасанг, кёзге кёрюнмеген теренликлени эслерге боллукъду. Мен аллай затланы Альпы таулада бир да эслемегенме. (2-чи том, 163-164-чю бетле).

Биз Минги тауну тёппесине эрттен сагъат 14:40 ёрледик, тюшюб а сагъат 11-ден бир кесек ётгенден сора башлагъанбыз. Ышыкъ жерибизден - 6500 фут бийикликде, неда 800 фут Монбландан бийикде, Гран Милетден санасанг, бек аз солуй, 7 сагъатдан аз аслам заманны ичинде тюшгенбиз. Артха къайтхан заманыбызда ингир сагъат тёрт бола эди. Солургьа аз заман къоратсакъ, андан аз заманны ичинде окъуна этерге боллукъ эдик (2-чи том, 164-165-чи бетле).

Мен бу татарлылача (таулулача, -Б. У.) терк жюрюген адамла кёрмегенме, терк ёрге угъай да, тюз жерде да алача терк бир киши да жюрюяллыкъ тюйюлдю. Ала бизни алгъа ийип: «Барыгъыз, Минги таугъа ёрлерге кюреше туругъуз!» - деп, кеслери уа артдан келип, бизни жетип, дагъыда бизни озуп, аллыбызда жол башчыла болуп бара эдиле. Артда, Таккер тик энишге тюшюп келе, аланы къогъузтур ниет бла ашыгъышлы болуп, энишге тюшерге кюрешеди. Ала уа ашыкъмай-бушукъмай, тап-тап атлап, беш миль узунлукъну 6 сагъатны ичинде ётедиле.

Аланы ол жигитликлерин эмда жигерликлерин кёзю бла кёрген мени шуёхум Таккер бек сокъуранды. Бу адамла битеу Кавказда гидле болургъа хазыр адамладыла, уллу чырмау болгъан тил билиудю да, аны билселе, былагъа киши жетмез жигитлик бла. Дагъыда альпинизмни юсюнден бир кесек сынаулары болса, ала биринчи класслы компаньёнла болурларына ишек жокъду. Бери келип, мында чыранланы илму жаны бла тинтирге сюйгенлеге бек иги жёнгерлик этерикдиле.

Биз лагерьден (Терс къолдан) бери - Орусбийлагьа, тигелеп, къонакъ юйчюгюбюзге шыбыртсыз кирдик. Алай бизни биргебизге айланнган нёгерлерибиз, бизни таугъа да ёрлеп, сау-эсен юйге жыйылгъаныбызны элге белгили этгинчи алай кёп заман да ётгюнчю, къууанч тыпырлы болгъан бу элчи бир къауум адам отоуубузгъа кирип келдиле. Ишни халы къалай башланып, къалай бла бошалгъанын ангылатхынчы, бир кесек такъыйкъала ётдюле. Бизни сууукъ жел кюйдюрген бетлерибиз, бизни бла бирге баргъан таулуланы къар къаматхан кёзлерин кёргенде, ишибизни толусунлай тамамланнганына шагъатлыкъ болгъанына, къар юсюнде кёп айланнганыбызгъа.

Аланы, жыйылып бизни хапарыбызгъа тынгылап тургъанларын кёр-ген адамла бек ариу сценача кёрюнюрюк эди. Элни битеу эр кишилери бизни алгъышлап, къолубузну тутаргъа, бизни къуршалап эдиле. Мени бир нёгерим да аланы акъылларын, оюмларын кесине тартып эди. Кёкде, хауада уа «Аллах!» деген ауаз къатлап-къатлап эшитиле эди. Бизни хапарыбызны ол жанындан эшитмей къалгъанла, арбазгъа артдан келгенле, таурухубузну жангыдан къайтарып айтырыбызны из¬лей эдиле. Къуруда «Минги тау» деген атны къатлай эдиле. «Минги тау» деген ат а мени къулагъыма жумшакъ эшитиледи, ол бирси сёз, Элбрус деген а, къаты эшитиледи, не ючюн дегенде, ол сёз ауур къысымладан къуралгъан атды (2-чи том, 166-168-чи бетле).

Басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: