ЖЮЙРЮК ЖОРГЪАНЫ ЮСЮНДЕН

Бир ненча жыл мындан алгъа бир къазахлы танышым Абдугапар Алишев, хапар айта келгенде: «Болгарияда Мадар деген элде энчи быллай жоргъа атлагъа аталгъан уллу ташны бетинде атлыны сураты жонулуп турады. Ол атны юсюндеги Атиллады – махтаулу ата-бабаларыбыздан бири.   Жоргъа атланы халларын Атилла да кёп сынагъан болур, – дейди. –  Бизде къазах халкъда аллай ат къызгъанда, анга къанат битеди, туякълары жерге тиймегенлей учадыла деген хапарла жюрюйдюле. Анга кёре жоргъа атланы барына да жюйрюк атла деп атап къойгъандыла. Аланы жерден кётюрюлюп  баргъанларына уа кесим да шагъатма. …».

Алай  бла ол 1948 жылда Алма-Ата шахарны стадионунда кеси кёрген бир махтаулу ишни юсюнден хапарлагъан эди. Аны бла  окъуучуланы шагъырей этерге сюеме.

Алмата-Ата шахарда стадионда сабий заманымда кёрген ат чариш  эсимден кетмейди. Уллу тойгъа къонакъла битеу Къазахстанны тёгерегинде жерледен келген эдиле. Аланы ичинде – гёжефле, кёкбар тартыучула, атдан атыучула да… бар . Стадионда адам олтуруучу шинтикледе бир бош жер да къалмагъан эди. Адамла сау юйюрлери бла келип, дауур-дуур эте олтургъандыла. Анда болгъан уллу тойгъа эмчекдеги балалары бла  жаш келинчикле окъуна келгендиле. Энди жете келген  къызчыкъланы бла жашчыкъланы уа саны да жокъ эди. Акъсакъал къартла да ал шинтикледе олтургъандыла. 

Уллу той къызыу бара тургъанда, анга Къазахстанда жашагъан тюрлю-тюрлю  жыр, тепсеу къауумла  да къатышхандыла. Бу байрамгъа аталгъан багъалы саугъаланы уа ол ишни къурагъанла  алгъадан окъуна хазыр этгендиле. Къазахстанны бу тоюна миллет кийимлерин да кийип, эм жюйрюк атларына да минип, къоншу республикаладанУзбекистанны, Туркменистанны Таджикистанны, Къыргъызстанны жигитлери келгендиле. Ала стадионда келгенлеге тюрлю-тюрлю оюнла кёргюзтгендиле, чариш баргъанды. Чаришчилени къычырыкълары бла трибунада олтургъанланы кёл этдириулери бирге къошулуп, тынчайгъан болмагъанды ол кезиуде.

Бир къауум жаш кёкбар тартхандыла.  Башха къауум «Къыз къуу» деген оюнну кёргюзтгендиле. «Сай суу» (атдан атхан) деген оюн да барды къазакълылада.  Бу оюнлагъа къарагъанланы бири кюледи, бири ауузун ачып олтурады, бири уа: «Ай медет а! Къайда мени оналты жылым?!» – деп къычырады.  Бу оюнну анда жашагъан малкъарлыла да бек сюйгендиле артда.

Ол кюн а бир заманда той тамата микрофон бла:

– Бусагъатда жоргъаланы эришиулери болады!  – деп билдиреди.

Жыйырма беш километрге барлыкъ, жерлеринде тохтаялмай,  тепсей тургъан жюйрюк атланы юсюне  он-онбиржыллыкъ жашчыкъла минип чыкъгъандыла. Эришиуге сюелген атланы саны эки жыйырмагъа жетгенди. Ала тамата белги беририн сакълап тургъан ууахтыда, бир акъсакъал къарт, эшекге ушагъан бир гитче атчыкъгъа минип, жыйыннга къошулгъанды. Акъсакъалны башында къара бёрк, юсюнде къара чапан, аягъында жумушакъ меслери бар эди. Трибунада олтургъан халкъ,  сексен алтыгъа келген акъсакъал къартны кёрюп:

– Эй ата, сизни юйде бек жаш сенмиме? Сенден башха юйде киши къалгъанмыды?! – деп, ойнап, кюлюп, чам этгендиле.  

Жашладан бири уа:

– Эй ата, бу эшегинг стадионда чаба, эки кере тёгерек айланнганлай ёлмесе, мен бурунуму кесдирирме ёчге! – деп ант этген эди.

– Эй ата, къумызынг бармыды? – деп къычыра эди ючюнчюсю.

– Къарт кемпиринги къатында олтуруп турмай, жазыкъ, мында не излеп келгенсе?! – деп да къошханла да болгъандыла.

Микрофондан:

– Жоргъа жюрюшюн бузгъан атла эришиуге къатышыргъа эркин тюйюлдюле! – деп билдиредиле.

Бир ууахтыда ушкок атылып, чариш башланнганыны белгиси бериледи, тепсей тургъан атла жолгъа чыгъадыла. Бири озуп, бири артха къалып, бири ашыкъмай чабадыла. Акъсакъал къарт миннген ат а, сабийлени артында, жоргъа жюрюшюн тюрлендирмей, эшекча акъырын жортады. Биреу трибунадан:

– Ой-бой, ата, сен артха къалдынг! – деп къычырады.

Атла эки кере тёгерек айланып чапханда, къанлары къызып, жоргъа барыугъа чыдамай, оюндан чыкъгъанла да бар эдиле.  Атланы бир къаууму алгъа узакъ озуп, бир къаууму артда къалып, узун жолда къумурсхалача созулуп келе эдиле.  Акъсакъал къарт, жайлыкъда атла кюте тургъанча,  аллына кетген атланы акъырын къуууп келеди.  Стадионда болгъанла, уллу, гитче да, билесиз бизни жандауурлугъубузну, акъсакъал къартха жанлары ауруп:

– Ата! Терк! Терк бар! – деп, анга таукел эте, къычыра эдиле.

Аллында чапханладан бир къауум атлы,  атлары  жоргъа жюрюшлерин бузуп,  эришиуден къысталадыла. Атла бир алты-жети кере тёгерек айланнганда,  акъсакъал къарт аллындагъы атлыланы жанларына жанлайды. Бир атны озуп, ол биринчи къауумну арасына кирип кетеди. Стадионда оюнну тюзлюгюне оруслула къарап болгъандыла.   Ала:

– Бабай, хайда, терк бол! – деп къычыра эдиле.

Бир заманда акъсакъалны жоргъа аты, экинчи атны озуп, ызы бла ючюнчюню озуп, тёртюнчюню жетгенде:

– Ата, ата! Терк, терк! Къуу! Жет! – деп, къартны кёлюн кётюргенле бютюн да кёп чыкъгъандыла.

Анда болгъан оруслула. башха миллетлиле да:

– Ай бабай! Хайда! Терк бол! Жет аллынгдагъыланы! – деп, таукеллендиргендиле аны.

Аллындагъы атланы къарыулары кетгени эслерча болуп къалды. Жолда къалгъан кючлерин салып баргъанлары билинип тура эди. Акъсакъалны жоргъа аты уа, жолгъа бусагъатда чыкъгъанча, атланы бир бир ызындан озуп башлады Акъсакъалны  тюбюндеги жоргъа атны къаны къызып,  туягъы жерге тиймегенлей, жер юсюнде учханлай болду. Атланы жартысы жоргъа жюрюшюн бузуп, жолдан чыгъып кетди.  Акъсакъалны аты, суу бетинде жюзгенлей, толкъун кесип баргъан къайыкъча, тёрт аягъыны тюбюнден букъу кётюрюлдю.

Бирем-бирем аланы ызында къалдырып, женгил аязчыкъча, жетип келе эди. Трибуналдагъыла , акъсакъалны кёлюн кётюрюр ючюн, эки бармакъларын ауузларына салып, сызгъыргъандыла. Бири уа, менден узакъ бьолмай, орунундан туруп:

– Ата, ата! Терк чап! Жет! – деп къычыра эди.

– Бабайка, терк, терк! – деген ауаз эшитиледи.

– Къалай жигитди! – дейдиле жыйылгъанла. – Атыны къуйругъу байланыпды!

Жолда атланы къуйрукъларын байлагъан адет барды. Къартны артында жыйырмагъа жетген атлы чабып келедиле. Къартны аллында жети ат къалгъанда, къарт жетип келгенин кёргенде, трибунадагъыла анга уллу эс бургъанларын кёрюп тургъанма. Ол жетип келген сагъатда, микрофондан Къурманкъазыны «Сараркъа» деген кюйю эшитиле эди. Аны тауушу гимнча айтылады халкъ жыйылгъан жерде.  Жоргъа ат, ол кюйню эшитгенден сора, ол макъамны ангылагъанча, дагъыда бир атны озуп, артында къалдырып, аллындагъына жууукълашады. Къартны аллында экинчи номерли ат чабып келеди. Эришиуню бардыргъан, микрофоннга ийилип:

– Энтта да бир тёгерек айланырыгъыгъыз къалгъанды! – деп билдиреди.

Ол къарт а, атын къамичи бла бир кере да урмагъанлай, аллындагъы атланы ючюнчюсюн озду. Чаба келип, экинчиге да жетип, аллында бир ат къалды. Халкъ дунияны дауургъа алдырып, ол къартха «Ура!» – деп къычырып, къууана эдиле.

Къарт финишге чыгъаргъа бир бешжюз метр къалгъан сагъатда, экинчи ат, жоргъа барыуун бузады да, тёречи аны жолдан чыгъарады. Аны бла, акъсакъалны жоргъа аты биринчи болуп келеди.

Олсагъатда эки жаш, ол къартны аллына чабып келип, къууанып, атны жюгенин тутадыла да, къарт атындан тюшюп, атыны башын къучакълап, жухундан уппа этеди. Келген жигитле атны жюгенин тутуп, терин сюртюп, боюнун сыйпап, къызыуун салкъын эте тургъанда, узакъда тургъан бир жашауу келген тиширыу, трибунадан чыгъып, къартны аллына келеди. Акъсакъал жерге олтуруп, бёркюн тешип, терин сюрте тургъанда, кемпир чыннга айран къуюп береди.  Къарт айранны ичип, бир кесекчик солууду. Стадионда жыйылгъан миллет. асыры къууаннгандан, кёпге дери  къарс уруп тургъан эди.

– Къаллай жигит атлыса сен!– дей эдиле кёпле, келип, къартны къолун тутуп.

Бир заманда микрофондан:

– Биринчи жерни Къудайбергенланы Къаскъырбай алгъанды! – деп билдиргендиле. – Къаскъырбай атагъа быйыл сексен алты жыл болгъанды. Анга саугъагъа электросамовар жетгенди. Анга къошуп бир чайник бла алты пияла! – дегенде, жыйылгъан халкъ, къартха хурмет этип, жангыдан къарс ургъандыла.

Ма алай бла ол къарт, биринчи жерни алып, тёреге  чыкъгъан эди.

Аны жоргъа атыны боюнуна уллу венок кийдирип, стадионда тёгерек айландыргъандыла. Андан сора байрам бютюнда къаты баргъанды.