Керти сезим керти сёзню туудурады

Талай жыл мындан алгъа таулу жашланы къаууму Къазахстаннга атланнган эдиле. Ала он минг километр жолну къыдырып, кеслерине белгилеген борчну толтуруп къайтхандыла. Аланы араларында радиожурналист Ботталаны Мухтар да болгъанды. Ол бу жолоучулукъ къалай башланнганыны эмда къалай къуралгъаныны бла баргъаныны юсюнден тынгылы хапар айтханды.

Сынаулу къурулушчу Гасийланы Байдуллах Къазахстанны Туркестан районуну Бурген элинде туугъанды малкъар халкъ кёчюрюлген 1944 жылда. Анасы Шамма (жаннетли болсун) анда  ауушханды. Бир кюн, шуёхлары жыйылгъанда, ол: «Жашла, сизден жууукъ нёгерлерим жокъдула, дайым эсимден кетмеген, къайгъы этдирип тургъан сагъышымы айтайым», - деп, Орта Азиягъа барып, анасыны  къабырын табып, сын таш салыргъа умуту болгъанын баямлады. Ала, бир бирге къарашдыла да:  «Аллай оюм бизде да барды, жолгъа не заманда чыгъаргъа келишмегенбиз ансы», - дедиле. Бир оюмлу  болгъанларына  къууанып, август айны айырдыла жолоучулукъгъа.

Алай бла Гасийланы Байдуллах, Асанланы Магомет-Амин, Улбашланы Хызыр, Гасийланы Шамиль, Темуккуланы Мурадин, эки машинагъа минип, жолгъа  тебиредиле. Астраханьнга жетгенде, тохтап, темир жолдан  ётген кёпюрге да къарадыла (кёпюрню сынар умут бла кёчгюнчюле жюкленнген поездни аны юсюнде тутхан, жюрютген хапар жюрюйдю). 

Андан, Атрау, Уральск, Актёбе, Аральск, Къызыл Орда  шахарладан озуп, Кентаугъа жетедиле. Бурген эл алайдан узакъ  тюйюл эди. Сурай кетип, къабырланы да табадыла, алай, малкъарлыла бастырылгъанламыдыла, тюйюлмюдюле деп, экили болуп тохтайдыла. Амалсыздан артха кетер акъылгъа келгенлей, Шамиль айтханнга къулакъ саладыла. Аны атасы  30 жыл мындан алгъа, бери келип, анасына сын таш салып кетген эди. Была да излеп, бурууну табадыла. Алай сын таш аууп эди да, аны ёре сюегенден сора белгили болады Шамильни къарт анасыны къабыры болгъаны. 

Эфенди табыуну къайгъысына киргенлей, алайтын ётюп баргъан машинаны тохтатдыла. Анда олтургъан къазахлы къарт: «Менме, - деди, - элни эфендиси».  Алай бла ол къуран окъугъанды, дууа  да тутдургъанды. Жашла, къармашып, алайда Мурат деп бир жашны  болушлугъу бла бир кюнню ичинде сын ташны жазыуун, несин да жарашдырып орнатхандыла.

Мында ёмюрлюк жер тапхан Гасийланы Шамма,  башда айтханыбызча, 1950 жылда ауушхан эди.  «Манга жаланда жыл бла жарым бола эди», - дейди Шамиль. Ол бу къум, чыгъана басхан жерлени кёргенинде,  жилямукъларын тыялмагъанды:  атасы, анасы айтхан хапарлагъа кёре, бу тийреледе малкъарлыла харбыз, хууан, помидор, наша ёсдюрюп тургъандыла. Сугъарып, жумушатып, илипинле къазып. Энди уа суу да жокъ, тирлик да  жокъ. Къызыугъа юйренмеген жерлеринде кёгет, жемиш да ёсдюрген таулула къаллай уллу  къыйын салгъанларын ангыладыкъ деп, жашла бир ненча  кере къайтарып хапар айтдыла.

Андан ары жашланы жоллары Кёкчетау, Акъмола жанына эди. Малкъар халкъ жолда болгъан кезиуде эки жангы область къуралгъан эди: Талды-Курган бла Кокчетау. Бери Щучинск станциягъа 23 мартда Мухол бла Шауурдат элледе жашагъанланы келтирген эдиле.  Ол кеси да Макинканы  бла Кокчетауну ортасындады. Улбашланы Хызыр Макинск районну Карамышевка элинде туугъанды. Бюгюнлюкде мында бир 500-ге  жууукъ адам жашайды. Жашла, милиция участкагъа барып, озгъан жылланы юсюнден  хапар соргъандыла.  Ала уа: «Балкъар тиширыу бар эди, ёлгенди. Баш иеси къазахлыды», - деп, аны юйюне  жол юйретгендиле. Ала айтханлары  бла Амырхан Нурмухамедовну табадыла. Аны  юй бийчеси Мухолда  Атабийланы Мыттайны къызы Жауарият болгъанын да биледиле.

Амырхан жарыкъ болады, юйге чакъырады. Аны жашы Берик да жетеди алайгъа. «Анабыз Уяналаны Аминат бла ючге айланып турады», - деп, ол да Къабарты-Малкъаргъа келип кетгенини юсюнден хапар айтады. 

Къонакъла, къабырлагъа барып, дууа алдырадыла. Жарсыугъа, мында да аланы тёгереклери бегитилмегенди. «90-чы жыллада, бетон плитала  да келтирип, буруу салыргъа умутубуз бар эди. Алай  къырал да оюлду, биз да  къарыусуз болдукъ», - деди  Амырхан. 

Жашланы тынгылы сыйладыла. Жауариятны къарындашы Атабийланы Мустафа да жетди ол кезиуге, хапар эшитип. Хызырны атасы Абдуллахны, анасы Таттяны таныгъанларын да  айтдыла. Ахыргъы (жаннетли болсун) Карамышевкадан 2 километр узакълыкъда Къызыл Будай деген жерде базманда ёнчелеучю болуп ишлей эди. Арбала бла будайны келтирселе,  базманнга таш салып, ингирде артыкъ чыкъгъанын тергеп, аны амалсызлагъа юлешген хапарын айтыучу эдиле. «Кёп туз-гыржынын мен да ашагъанма, Аллах ыразы болсун», - деп эсгереди Амырхан. 

Хызырны атасы  Абдуллах Азияда, мында да мал доктор болуп ишлегенди. Намысы, сыйы жюрюген асыл адам эди. Герпегежни Хумалан жанында жерлери бар эди. Ол нёгерлери бла мюлкню жумушлары бла жюк ташыгъан машинаны башында бара болгъандыла. Биргелерине сабий да бар эди. Машина ауа башлагъанда, барысы да секирип тюшгендиле. Абдуллах жашчыкъны машинаны тюбюнден суууруп алып чыгъаргъанды. Кеси уа аны тюбюнде къалгъанды. Алгъаракълада Хызыр, жашлары бла бирге барып, аны ёлген жеринде сын таш  орнатханды.

Къонакъбайлары бла саламлашып, жашла жол кёллю боладыла. Аланы эслери дагъыда 1944 жылгъа бурулады. Белгилисича, Къазахстанны Шимал жанында поездде келген малкъарлыланы жети станцияда тюшюргендиле:  Колутон, Жалтыр, Акмолинск, Шортанды, Макинск, Щучинск, Вишневка. Бек алгъа Колутонда тюшюрюп башлагъандыла. Алайдан 32 километр  узакълыкъда Жалтыр станцияда бир ненча вагонну бош этген эдиле. Къабыргъада «Сакъ болугъуз, адам ашаучула  келедиле» деген жазыу бар эди, таматаланы эсгериулерине кёре. 

Темуккуланы Мурадинни анасы Тогъузаланы Асият тургъанды Жалтырда.  Аны бла Ахмат  бир юйюрлю болгъандан сора Колутонда орналгъандыла. Мурадин да мында туугъанды. «Эллени, шахарланы атлары эсимде эдиле, атам-анам айтып», - дейди ол. Бу  тийреге келгенлей, анасыны эгечи Лёллякагъа (Хасаулада эрдеди) телефон бла сёлешип айтханында, ол безиреген  этген суннганды. Мурадинни да эки эгечи - Баблина бла Фатимат - кеслерине мында ёмюрлюк жер тапхандыла. Аланы да эсгерип, дууа этдиле. 

Школда устаз болуп ишлеген  85-жыллыкъ къазахлы  киши  атабызны эсине тюшюрдю. Мурадинни атасы, анасы да (жаннетли болсунла) бирге 65 жыл жашагъандыла. Ахмат ара ишге уллу юлюш къошханладан бири болгъанды. «Тынг жерлени хайырланыугъа салгъан къыйыны  ючюн»  майдал бла саугъаланнганды. «Жаланда бир затха чогъеж болама, - дейди Мурадин, - ала сау заманда бармагъаныма Орта Азиягъа. Энтта да бир кере барыргъады  умутум».

Жашла энди Астана жанына жол саладыла. Асанланы Магомет - Амин анда туугъанды. Къарындашы Мурадин, эгечи Роза мында асыралгъандыла. Аналарыны эгечи Жанчыкъны къабыры да Жатырдады. Къыйынлыкъ бу юйюрню сынар ючюн къалмагъанды. Халкъны кёчюргенде, аналарыны анасы Зурият, ауруп, тёшекде эди. Солдатла бирсилени сюрюп чыгъарып, аны уа къоюп кетген эдиле. Азиядан къайтхандан сора, архивледе излеп, адамлагъа соруп, сурап кюрешдиле, чууу чыкъмады.

Магометни атасы Суфиян 1940 жылда аскерге чакъырылып, кёп турмай  уруш башланнган эди. Малкъардан беш жаш болуп кетгендиле. Уяналаны Мухтар, Асанланы Суфиян, Хуболланы Улдербий, Ностуланы Ахмадия, Хуболланы Хызыр. Жашла Брест къаладан узакъ  болмай  немис  аскер биринчи урумун сынагъан жаханим отха тюшгендиле. Андан сау  жаланда  экеулен къайтханды: Уяналаны Мухтар бла Асанланы Суфиян. Ахыргъы Берлиннге дери баргъанды уруш ёртенни ичи бла. Туугъан жерине келгенде билгенди халкъын кёчюргенлерин. 

Суратда сюелгенледен бири (сол жанындагъы) Хуболланы Улдербийди. Жангыз жаш эди ол. Анасы Уяналаны Мухтардан аны суратын табып, эфендиден эркинлик алып, ёлгенинде биргесине асыратханды.