Халкъ оюн – санны, тинни да къууанчы

Халкъ оюнла маданият жаны бла, кюч-къарыу алыуда да бек магъаналы болгъанларын ол затланы тинтгенле, саулукъгъа бакъгъанла да бирча белгилейдиле. Арт кезиуде битеу дунияда да ол оюмгъа келип, билим алыуда, дуниялыкъны танытыуда, адамны не жаны бла айнытыуда ол онгланы хайырланыргъа кюрешедиле.

Малкъар халкъ оюнла ёмюр-ёмюрледе жерде жашап келген тёлюлени биринден бирине ёте келедиле. Биз а аланы иги билебизми? Не хазна. Ол тёрели маданият хазнабызны хайырланыу толу бармагъаны белгилиди, нек дегенде, дуния культурагъа жол ачылып, кесибизни ол байлыгъыбыз ана тилибиз бла, жашау болумубуз бла бирге унутулуп барады.

Бизни ата-бабаларыбыз ол оюнланы жашау бла байламлы этгендиле, кёп затны ангыларгъа, игини, аманны билирге болушхандыла оюнланы юслери бла. Ма аллай юйретиу кючлери болгъанды аланы. Бюгюн да, эс этип бир къарачыгъыз, жашау аны излейди. Ойнагъан, оюн къурагъан сабий жаланда къарыу неда зауукълукъ алып къалмай, тин жаны бла да ёседи – бек биринчиден, оюм этерге, къууаныргъа, жарсыргъа, къауум болуп бир ишни этерге, кеси ючюн, башхала ючюн да жууаплы болургъа юйренеди.

Ма ол эрттегилерибиз жашау сынауларына кёре къурагъан оюнладан башланнганды хар бирибизни да жашауубуз Сейир тюйюлмюдю, сабий не илляугъа узалгъанындан билгендиле таматаларыбыз аны неге хунери болгъанын. Оюнларында халкъыбызны узакъ ёмюрледен бери жашау жорукъларыны ызы сакъланады.

Мен элде ёсгенме, башха тенглеримдеча, мени да хар кюнюм оюн бла башланнганды. «Бугъумуч», «Чабышыу», «Шумалакъ», ёсе келгенде уа «Жюзюк оюн», «Сынжыр оюн», «Тартышыу» да ойнагъанбыз. Жауунлу кюнледе тёшден келген ырхылагъа къагъыт кемечиклерибизни бошлап, ызларындан чапханбыз…

Хар бир таулу сабийни да бек биринчи оюну «Тарта-соза» болгъанды. Тамата адам, асламысында ынна, къагъанакъны тобугъунда олтуртуп, бетин кесине айландырып, аны къолчукъларын кесине тарта да, артха бошлай:

Тарта-соза,

Хар кимни да оза,

Салимни да оза,

Халимни да оза… – деп, юйюрде тамата сабийлени, къоншу-тийредегилени санап, аланы да къууандыра, ойнагъанды.

Алай бла сабийни жубатханды, ариу эришге,  иги да, къарыулу да, биринчи да болургъа юйретгенди.

«Бармакъ оюн» да гитчечиклегеди. Ол асламысында чыкана бармакъдан башланнганды. Анда ынна, биягъыча, сабийни тобугъунда олтуртуп, бармакъчыкъларын бюге, былай санагъанды:

Бу – гитче бармакъ:

– Келигиз, ашайыкъ, – дейди.

Бу – сансыз бармакъ (ёрюз туумакъ):

– Не ашайыкъ? – дейди.

 Бу – орта бармакъ:

– Не тапсакъ да! – дейди.

Бу – балан бармакъ:

– Жугъубуз да жокъду! – дейди.

Бу – баш бармакъ:

– Алай эсе, урлайыкъ да ашайыкъ! – дейди.

Келигиз, гудучуну тюейик!

Сора бирси къолун жумдурукъ этип, баш бармакъны тюйгенча этгенди. Алай бла былайда сабийни уруча аман къылыкъ этерге жарамагъанына да тюшюндюргенди. Бу оюнну баш бармакъдан башланнган башха айтыуу да барды:

– Дуркъу, дуркъу, дуркъу,

Дуркъуну ичинде семиз ёгюз тас болду.

Бу урлады (баш бармакъ),

Бу сойду (балан бармакъ),

Бу биширди (орта бармакъ),

Бу тюшюрдю (сансыз бармакъ; ёрюз туумакъ)

Бу уа ашады да, кетди,

Тюйюгюз, тюйюгюз,

Чыканайны тюйюгюз!

Сабийни сёлеширге юйрениуюнде да магъанасы барды бу оюнну.

«Бугъумуч» оюнну  гитчеле, таматала да бирча сюйгендиле. Бюгюн да алай барады. Аны хар арбазда да ойнагъанбыз, жашчыкъла, къызчыкъла да бирге болуп. Бу оюн тауда, ташлы жерде, терекле ичинде бютюнда сейир барады. Санаула да тюрлю-тюрлю болгъандыла. Биз гюрен туруп сюелгенде, арада бирибиз сёзлени бёлюмлеге бёлюп айта, бирибизни ызындан бирибизни кёргюзте баргъанды. Ахыр бёлюм кимге тюшсе, ол къысханды кёз. Сёз ючюн, бизде быллай айтыу жюрюгенди:

Чум, чум, чум терек,

Къаншаубийге не керек?

Аппасыны ийнагъы,

Белде къынлы бичагъы,

Чыбыкъ аты тюбюнде,

Тары кагы юйюнде.

Кеси уа ол – жиляуукъ,

Жиляууукъгъа – билямукъ!

Ол кёз къысаргъа тюшгенни кёзлерин байлагъандыла, ким къайры букъгъанын кёрмезча. Ол не юйню къабыргъасына, не терекге бурулуп, кеси санауун этгенди.

Бир, эки, юч, тёрт, беш, алты,

Бугъалмагъан кеч къалды.

Эштемисиз сиз мени?

Ачама кёзлерими!

Мен чыгъама излерге,

Къарарыкъма хар жерге!

Бу сёзлени айтып бошагъандан сора кёз къысхан букъгъанланы излерге чыкъгъанды. Ол, бирлени эслеп, жетип, ол алда кеси сюелген жерде терекни не юй къабыргъаны, къабакъны, башха затны, биринчи къакъса, букъгъан табылгъаннга саналгъанды. Букъгъан адам, аны арлакъ-берлакъ атлагъанын кёрюп, жетип келип ол белгиленнген затны урса, ол хорлагъанды. Ол себепден, излеген алайдан узакъ кеталмагъанды, бирде уа, тёзалмай, бугъу тургъан жерлеринден къарарыкъланы сакълагъанды.

Бу тюрлю оюндан башхасы да чыкъгъанды – «Кимме мен?» деген. Кёзлери къысылып тургъан сабийге башхала бирем-бирем барып, аны ачылып тургъан къол аязына къакъгъандыла, акъырынчыкъ: «Кимме мен?» – деп соруп. Биреуленни ким болгъанын билип къойса ол кёз кьысхан, ол танылгъанны кезиую келгенди кёз къысаргъа. Оюн къууанчлы халда ётгенин барыбыз да сынагъанбыз.

«Сынжыр оюнну» тюз жерде этген игиди. Тау элледе аллай жерле аздыла. Бизни заманыбызда, кёчгюнчюлюкден къайтханда, хар арбазда къурулушла баргъаны да болгъан болур эди сылтау, биз школ арбазда ойнаучу эдик. Ненча сабий ойнаса да жарайды. Кёп болса, бютюнда иги. Экиге бёлюнюп, бир бир къолубуздан къаты тутуп сюелгениз. Оюнну келишимге кёре къайсы да башларгъа боллукъду. Эльбер бла башланса, бютюнда сейир боллукъду. Аны жууабын къайсы жыйын биринчи айтса да, ол башларча. Бир жыйын бирсине:

– Экибиз – эки жыйын,

Хорлагъан алыр сыйын.

Бармыд сынжыр бузаллыкъ,

Бармыд бизни хорларыкъ? – дегенни айтады.

Анга жууапха экинчи жыйын:

 – Сизден къоркъгъан жокъ бизде!

Къара тизгинибизге:

Батырды хар бирибиз,

Жыйылгъанды игибиз! – дегенча жууап этгенди.

Андан сора оюнну башлагъан жыйынны таматасы кеси сайлап, араларындан бирин чыгъаргъанды алгъа. Ол:

– Жигит эсегиз алай,

Сиз да къарап тургъанлай,

Хорлар сизни Азамат, (не да башха ат)

Ол боллукъду аламат! – дегенден сора, ол айтылгъан жаш ёшюн уруп, бирси жыйыны «юзерге», бирге тутуп тургъан къолларын ачаргъа кюрешгенди. Аны эталмаса, сёз ючюн, Азамат, ол жыйыннга къошулуп къалгъанды.

Оюн алай бара-барып, жыйынладан биринде жангыз адам къалса, ол заманда бошалгъаннга саналгъанды.

Кемечиклени суугъа бошлагъанда да кеслери къурагъан айтыула айтхандыла сабийле. Сёз ючюн, биз ол оюнну Ажокъа сууну боюнунда ойнагъанбыз. Алгъын аны аты Ажо кам деп болгъанды дей эдиле къартла. Ажо деп мараучу болгъанды эртте заманлада. Бюгюн ол суучукъ къуругъанды. Жауун жаугъан кюнледе бир да уллу келиучю эди бизни сабийлигибизде. Ол заманда, кемеле этгенбиз кагъытдан. Газетден этилгенле терк окъуна чачылып къалыучу эдиле. Дефтерден этилгенле уа, балаууз жагъылып, бир кесек баргъандыла, чачылмай. Кимни кемеси кёп барса, ол хорлагъанды. Биз аланы ариу сёз айтып ашыргъанбыз. Сёз ючюн:

Кемечигим, бар, бар!

Кемечигим, батмай бар!

Бар Кёнделен суууна,

Андан Бахсан суууна,

Ол узакъ алып кетер,

Ол а тенгизге жетер.

Кемечигим, бар алгъа,

Тенгизге жолла сала…

Ма алай ойнагъанбыз биз, жибийбиз, сууукъ болабыз деп да къоркъмай.

Баргъаны боллукъду.