Унутулмазлыкъ узакъ кюнле

Кёчгюнчюлюкню ал жылларында Къыргъызстанны таула этегинде орналгъан эллеринден биринде болгъан иш эсимде къалгъанды, деп эсгергенди кёчгюнчюлюк кюнледен бирин 1997 жылда Акъайланы Лидия. Бу эсгериулени окъуй, тарыхда мудахлы кюнлерибиз эсибизге шарт тюшюп къаладыла, багъалы эгечибизни хапарында халкъны харкюнлюк жашауу туура кёргюзтюлгени уа аны бизге бютюн хычыуун, бютюн жууукъ, бютюн сейир этедиле.

Элибиз эртте къуралгъан уллу журтладан бири эди. Бизге дери жашагъанланы асламысы бери революциягъа дери окъуна кёчюрюлген оруслула бла украинлыла эдиле. Жерине кёре жиляны, дегенлей, бизни орамыбыз тар эди, кеси да айланч-къыланч. Жер юйчюкле – тюзюрек айтханда уа – жер тюбюнден кючден кёрюннген гытычыкъланы кёчгюнчюле кеслери арбазчыкъларында неда бахчачыкъларында чунгурла къазып, саман этип, алай ишлегендиле. Ол жерледе агъач къытлыкъ болгъаны себепли, юйлени гитчечикле этерге тюшгенди. Аллай юйледе жай – салкъын, къыш а – сууукъ,  мылы болуучу эди.

Жай кюнледен биринде, тёгерекни да букъугъа алдырып, бизни орам бла женгил машина озду. Машинала бери анга дери да келе туруучу эдиле. Алай бизни сейирсиндирген а келген машина къоншу орамда жашагъан къарт Южейни юйчюгюню къатында тохтагъаны эди. Аны билгенлей, биз, ташларыбызны, топуракъ тугулларыбызны да атып, терк окъуна илипинде балчыкъ къолларыбызны чайкъап, ары чабабыз. Аякъ тюплерибизден а исси къум будуман болуп жан-жанына чачыла эди.

Женгил машина тохтагъаи жерге жетгенибизде, сейирсинип, дыркъ деп тохтадыкъ. Ол орам деп да тюйюл эди, элни кюнчыгъыш жанын чеклеген ырхы ыз. Андан сара уа – колхоз сабанла... Ма ол ырхы ызны онг жанында, тырхыкда, иссиден нартюх агъачланы ауаналарына бугъуп, эки къыргъызлы киши олтура эдиле. Ала биз таныгъан адамла тюйюл эдиле, «къуллукъчула» болгъанлары кёрюнюп тура эди. Юслеринде акъ кительле, бирлерини аякъларында къара сахтияндан башлы чурукълары, бирсини да тешикли сандаллары, чындайлары окъуна бар   эдиле.

Машинаны къатына жетгенибизден сора, биз бир бирге шыбырдап, Южейге келген къонакъла кимле болурла деп, сейирсинип сора эдик. Алай бир кесекден къонакъланы да унутуп, букъу къалын къонуп тургъан машинаны юсюнде беш мюйюзлю жулдузла ишлеп башлайбыз. Фрунзе шахардан Южейге жашы келгенин билгенибизде уа, сейирге къалдыкъ. Бизни элибизден шахаргъа дери жаланда 60 километр бар эди, алай ол заманда ары баргъан ма бусагъатлада тыш къараллагъа барып келгенден эсе, къыйын эди. Кёчгюнчю адам, 20 километр узакъда элге барыр ючюн окъуна, комендантдан энчи эркинлик къагъыт алыргъа, анда кесини ким болгъанын, къайры, не ючюн эм къачаннга дери баргъанын билдирирге, комендант айтхан заманнга къайтыргъа, эркинлик къагъытны да къайтарыргъа керек болгъанды. Ма аллай заманлада шахардан, Фрунзени кесинден, кеси да жюк ташыгъан машинада угъай, женгил машинада, таулу адам келгени кимге да сейир кёрюнюрюк эди. Бизге уа бютюнда...

Южейни жашын биз жаланда жанындан кёргенбиз: эшик аллында босагъагъа олтуруп тургъан анасыны аллында энишге чёгюп, кёзлерине къарап, къолларын кеси къоллары бла къысып тура эди. Южейни къызыл ингиликли акъ бетин а тер басып. Ол жамалып тургъан ал ботасын тобукъларында сылай, бир-бирледе аны этеги бла кёз жашларын сыйпай, олтура эди. Башында тохтаргъа унамай, бир жанына кетген чикилясындан а чал чачы къарап. Алайда шош-шош сёлеше, ала кёп олтурдула...

Биз а биягъы хыли этип башладыкъ. Южейни жашы бизни дауурубузгъа бурулуп къарады да, кюлдю. Сора анасына айланып: «Къарачы, нечик хычыууп таулучукъладыла бы­ла. Сен а биз ёлгенбиз дейсе да тураса. Билемисе, Белоруссияда бир-бир элледе бла шахарлада киштикледен бла итледен сора жан къалмагъанын. Биз жашаргъа, бу къыйынлыкъланы кётюрюрге, аладан къутулургъа керекбиз», -деди.

Ол кезиуде къонакъны нёгерлери олтургъан жерлеринден къобуп, машина таба атладыла. Южей тынгысыз болду, гузаба этип башлады: «Юйге кирмегенлей, бир зат къапмагъанлай, былай къалай кетип къаласыз?» Къонакъланы алларына салыр заты болмагъанын биле тургъанлай, ол дагъыда, къолу бла ачылып тургъан алаша эшикни кёргюзте:«Кирчигиз, бир зат къабыгъыз»,-дерге кюреше эди... Кёзлеринден а жилямукълары тохтамай агъа. Не этерин билмей, адыргысындан, сабийлеге айланып, барып, терк окъуна къызын колхоз бахчадан чакъырып келирлерин тиледи. Къолу бла чюгюндюр ёсген бахчала таба кёргюзте эди. Анда уа, узакъда, хауаны къалтырата тургъан иссиликде, ишлей эдиле къолан жыйрыкълы тиширыула.

Алай ол эки киши машинаны ичине олтургъандыла. Аладан бири, ашыкъгъанын билдиргенча, таякъчыгьы бла рульгъа аз-аз къатылады. Южейни жашы, анасын жапсарыр ючюн: «Ач тюйюлме»,- деп, чолпу

бла суу алып, бир кесек ичди да, къалгъаны бла уа бетин жууду. Сора, энишге ийилип, бетин анасыны ал ботасы бла сыйпады, белин тюзетип, дагъыда анасын къучакълады. Аны женглери жингириклерине дери къайырылгъан къолан кёлеги аркъасында, эки жауурунуну арасында, терлегенден суу-салам болуп, къаралып тура эди. Биз да, асыры иссиден чыдаялмай, къонакъланы кетерлерин сакълайбыз...

Энди бары да машинагъа миндиле. Машина да, бизни юсюбюзню тютюнден бла букъудан толтура, жеринден тепди. Алай, бир кесек баргъанлай, дагъыда тохтады. Южейни жашы, машинадан башын къаратып, нёгерлери бла дагъыда къайтырыгъын айтды. Биз да машинаны ызындан, аны жетерге кюреше, кеси орамыбызгъа дери чапдыкъ...

Ол жангы, сейирлик хапарны айтыр ючюн, ингирликде ахлуларыбыз ишден къайтырларын ашыгъып сакълай эдик. Юйюбюзде кюндюз жаланда эки ыннабыз къала эди. Алагъа уа ол хапарны не кереги барды деп, алай ойлаучу эдик. Анабыз да, аны эки эгечи да ингирликде кеч ишден келгенлеринден сора, ийнекни да саууп, челеги бла юйге киргенлей, бир бирибизге ал бермей, Южейни жашы келип кетгенин айтдыкъ. Ала бу хапаргъа аллай бир эс бурлукъдула деп эсибизде жокъ эди. Аны себепли биз бир кесек абызырагъан окъуна этдик. Бизникиле Южейни жашы бла бирге фронтха бир кезиуде кетгенлени атларын айтып башладыла. Анабызны къарындашы Азрет да урушха ол кезиуде кетгенин билдим. Урушдан къайтмагъанды, жазыкъ, белгисиз тас болгъанды. Башха къарындашы Зуфар да аны бла тенг эди. Ол да анда ёлгенди. Алай бла эслерине кёп затны тюшюре кетип, абаданла жиляу-сыйытха къалдыла. Биз а къоркъаракъ болуп, шошайып олтура эдик. Сюйсек-сюймесек да, ингир сайын аякъларыбызны жуумай жатмаучу эдик да, бу жол ол адет да къалгъан эди.

Биринчи болуп ынна эс жыйды да: «Не хомух эдиле мени жашларым, бирсилеча юйлерине сау-саламат къайталмагъанла»,-деди да, бизни тёшекге жатдырыргъа тебиреди.

Танг атхандан кюн батханнга дери беллерин тюзетмей, ишлеп арыгъан адамла аз-аз шошайдыла. Жаланда анда-санда тюшлеринде ахтына эдиле. Бизни юйчюгюбюзню мияласыз терезесинде танг аз белги берип башлагъаны кёрюне эди. Бир кесекден жукъудан тоймагъан, алыкъа арыгъаны да кетмеген анабыз тёшекден къобарыкъды, терк окъуна ийнекни саууп, ишге, къыйыры-чеги кёрюнмеген чюгюндюр бахчагъа ашыгъырыкъды. Аны ызындан а анабызны эгечлери элни кийим тикген мастерскоюна кетерикдиле. Бизни 70-80-жыллыкъ ынналарыбыз а – Жумарукъ бла Гыжыу – юйде къаллыкъдыла. Ол кюн биз а, башха заманладача, кёп жукълаялмагъанбыз. Южейге Фрунзеден жашы келгенини юсюнден хапарны къайтарып айтып турлугъубуз келе эди, дагъыда не жангылыкъ боллукъ болур, деп сакълай эдик.

Артда, кёп жылла озгъанда, биз бери къайтып келгенибизден сора, билген эдик Южейни жашыны аты Къулийланы Къайсын болгъанын.