Сейирлик тилибизни сакълар ючюн къолубуздан келгенни этейик

Ана тилни даражасына  бюгюнлюкде къайгъырырчады. Аны сылтаулары бек кёпдюле. Къагъанакъ биринчи кюнюнден окъуна орус тилни эшитсе, эки жылы толгъунчу уа сабий садха берилсе, анда уа ёз  тилде сёз да эшитмесе, къайдан чыгъарыкъды бай ана тил? Бу жарсыулу болумдан чыгъарча жолла бармыдыла?

Билебиз, битеу дунияда да жокъ боладыла  жыл сайын тилле, адамла ёлгенлей алай  бизни жашауубузну чеклери  белгили эселе (бек кёп жашагъан 120 - 130 жыл) тиллени къадарлары уа анда сёлешгенлени къолларындады. Хау, малкъар тил кеси бир дунияды. Аны ючюн жууаплылыгъыбызны сезсек, ол  ёчюлмей, чакъгъанлай, айныгъанлай турлукъду. «Шёндюгю дунияда кимни къолундан не зат келликди?»- дерикле да болурла, алай бу сорууда кёзбаулукъ, ётюрюк барды. Хар бирибиз да бир хайырлы зат эталлыкъбыз. Бирибиз малкъар тилде статьяла жазсакъ, экинчибиз соцсетьледе ана тил къауум къурасакъ, ючюнчюбюз сёзлюк жарашдырсакъ, видеокурсла, малкъар тилге юйретген кружокла: иш кёпдю! Бек башы уа, юйде сабийле бла кесибизча  сёлешсек, ким биледи, болум тюрленир. Бусагъатда таулуланы араларында ингилизча  уста билгенле аз тюйюлдюле, ала соцсетьледе малкъар тилге башха тиллени юслери бла, сёз ючюн, ингилиз эм орус тилле бла хайырланып,  юйретселе,  ол болумну терк тюрлендирлик сунама.

 Бусагъатда жаш адамла ингилиз тилге аслам эс бурадыла, ол бек игиди, аланы ол сейирлери бла хайырланыргъа керекди. Хау, биз аллай дуниягъа жетгенбиз: жаланда орус тил бла хайырланып, малкъарчагъа  юйретген видеолагъа кёп адам къарарыкъ тюйюлдю, ингилиз тил къошулса уа – къарарыкъдыла. Нек? Бусагъатда уллу шахарлада кёп компаниялада, ишге ала туруп,  аны  билиуге  эс бурулады. Андан сора да, жаш адамла жаланда Россейде угъай, тыш къыраллада да излейдиле иш, анда уа биягъы ингилизча билиу изленеди. Не сейир, сабий садланы бир къауумунда ингилиз тилден дерсле  бардыла, ана тилден а – угъай.

Кетенчиланы Мусса, филология илмуланы доктору, КъМКъУ-ну профессору,  былай айтханды: «Юйде  биз  малкъар  тилде  сёлешебиз.  Алай къыз да, жаш да сабий садха жюрюп башлагъанларында, эсимдеди,  бир-бирде соргъанынга орусча   жууап  бере эдиле. Сёзсюз, сабий садлада кесибизни тилибизге аслам эс бёлюрге керекди. Алай бек магъаналы уа  таулу юйюрледе тау тилни жюрюуюдю. Ол а    бешик  жырдан  башланады,  айхай, жаш анала ёз тиллеринде бёлляуланы  билмейдиле.  Бир  ариу  ауазлы  жырчы  билгенледен  бешик  жырланы  жазып,  ол  дискле  тау  элледе  жайылсала эди, малкъар тилде мультфильмлени  «Эльбрусоид» жайгъанлай, аламат боллукъ эди».

 Тилибизни  айнытыр  ючюн,  биз  кесибиз  жангы  амалла  къураргъа  керекбиз.  Интернет  сабийлени  бийлегенди,  китап  окъугъан тёре къуруй барады. Ол болмагъан жерде  уа  кючлю  филолог  ёсмейди.  Тилни  сакълар  ючюн,  окъуу  культураны  къайтарыргъа  керекди - совет  жылланы  культурасын. Къалай бла? Бу соруугъа кесгин жууап берлик адам, баям, табылмаз.

Алай Финляндияда адамла солугъан жерледе китапла бла шкафла кёрюрге боллукъду. Дагъыда  бир  жарсыу  барды:  филологланы иш хакълары азды. Ол алай болгъан къадарда, хунерли сабийле малкъар тилни бла литератураны кафедрасына  окъургъа барлыкъ  тюйюлдюле. Алай бюгюнлюкде тиллени терен билген ишсиз къаллыкъ тюйюлю, репетиторлукъ бла кюрешсе окъуна. Малкъар кафедра юч-тёрт тилни билген филологланы хазырласа эди, мени акъылыма кёре, ары конкурс окъуна боллукъ эди. Москвада кёп вузлада филология факультетледе тёрт тилни билген специалистлени хазырлайдыла.

Бир-бирде  фахмулу устазланы хайырларындан сабийле  ёз  тиллеринде сёлешип башлайдыла. Хау, халатла бла, алай аны  да тынгылы билир ючюн, кёп жылла керекдиле. Бизни тилибиз дунияны ачхычыды: тюрк тилледе сёлешгенлени саны миллионла бла саналады. Фая Нурмагомедова былай айтханды: «Мени атам дагъыстанлы, анам таулу эди. Биз Дагъыстанда бир кюн да жашамагъанбыз,  аны  себепли  юйде  жаланда  малкъарча  сёлешгенбиз. Баш ием да  дагъыстанлы болгъанлыкъгъа, къызыбыз, жашыбыз да тауча бек уста биледиле. Ангыламайма,  орус,  ингилиз  тиллени  билген  сабийле  кеслерича  нек  билмезге  керекдиле? Айхай, тюз бизни республикадан тышында жюрюмеген  болса да, бир иш».

Жарсыугъа, тау элледен жаш юйюрле, аз да амал чыкъгъанлай, шахарлагъа кёчюп барадыла. Алада уа къырал учрежденияла болсун, тюкенле, орамла болсун, къайда да – орус тил… Юй бийче Солтанланы Зоя кесини юйюнде болумну айтханды: «Юйде балала бла кесибизча сёлешсем,  ала  манга  жууапны  орусча  къайтарадыла.  Урушама, ангыламайдыла. Баям, аланы Нальчикде жашагъанларында, сабий садха, школгъа шахарда баргъанларында  болур сылтау».

Бир-бир элледе таулула кесибизни эм орус тилледен сора да къабартылы тилни биледиле. Сёз ючюн, Жемталада, Шалушкада. Адам аланы ненчасын билсе да, бек багъалы ёз тилиди, жууукъ адамлары бла жаланда аны хайырланып сёлеширге керекди. Къулийланы  Анжела, стоматолог: «Мен гитчелигимден да шахарда жашайма. Ана тилими ангылагъан этгенликге, сёлешалмайма, бирде уа, сёлешеме десем да, бир-бир сёзлени айталмай къалама. Бир жууугъум бла Тюркге барып солугъаныбызда, ол мени бла жаланда  кесибизча сёлешип тургъанды. Анда болгъан он кюнню ичинде эшитген кёп сёзлени мен ёмюрюмде да билмегенме. Бек терен билмей эсем да ана тилими, жер башында аны бек ариугъа санайма. Бир жол бизге  тауча  билген  ингилизли  алим Кларк Гейм къонакъгъа келген эди. Мен аны бла сёлешгенимде, арада орус сёзле къошама, ол а орусча  билмей эди. Манга тынгылай кетип: «Сизни тилигизни ариулугъуна сейир этип, юйреннгенме мен анга, сиз кесигиз а аны билмей кёреме», - деп, айып этген эди», - деп эсгереди.

Не сейир, биз мында тийишли эс бурмагъанлыкъгъа ол тин байлыгъыбызгъа, тыш къыраллада жашагъан адамларыбыз а аны унутмайдыла. Жолайланы Диана Сирияданды. «Мен  Сирияны  ара  шахары  Дамаскда  жашайма.  Баш  ием  араплыды, ол да, мен да арапча, ингилизча  да уста билебиз, болсада сабийлени малкъар тилге бек сюйюп юйретеме. Къыз да, жаш да угъай  демейдиле. Мени акъылыма кёре, ана баласына эталлыкъ бек уллу саугъа – кесини  тилине  юйретиудю. Сириядамы, Америкадамы, Европадамы, къайда да жаша, сабийлеринги тилинг бла байыкъландырыргъа борчлуса. Юйден, мюлкден, ахчадан сора да, адамгъа кёп зат керекди.   Бу къыйматыбыз бек магъаналы затланы санындады».

Къабарты-Малкъарда бизнича  билген къабартылыла, оруслула, чюйютлюле эм башха миллетли адамла бардыла. Журналист Людмила Бакованы атасы къабартылыды, анасы уа таулуду. Сёлешген угъай, сагъыш окъуна тауча  этеди. Ингилиз эм француз тиллеге Огъары Малкъарны школунда Мусукланы Тамара  окъутады, ол къабартылыды. Юйде сабийле бла къабарты, малкъар, орус тилледе  сёлешип, барысына да юйретгенди. Тыш къыраллы тилледен  да билимлери теренди. 

… Бизни сейирлик тилибизни сакълар ючюн къолубуздан келгенни этсек, дунияны ариулугъун къоруулаугъа уллу юлюш къошарыкъбыз. Бусагъатда малкъар тилде басмаланнган жомакъланы окъуна тапхан къыйынды, бу кемчиликге къолайлы жашла эс бурсала, иги боллукъ эди. Малкъар – орус – ингилиз видеокурсланы да жарашдырыргъа керекди. Кеч болгъунчу.