ЖАШАУ БЛА ТИШИРЫУ

Жашау, тейриле ёмюрюнде жаратылып, кёп заман келди, жел къанаты сюрюп, нартла ёмюрюне дери. Артда, ала–тейриле бла нартла – бир бири бла къатышханда, адам улуну жангы ёмюрю башланды. Махтаулу, къураулу, оюулу, гюняхлы ёмюр. Таурухлада, жомакълада, жырлада айтыла къалдыла кёкге кетген тейриле, нартла да. Жаланда адам къалды жер юсюнде…

Жашап турду адам. Кёп жашады. Уллу дуния аны гюняхларындан, къаргъышларындан толгъунчу. Эсингдемиди жерни суу алгъаныны юсюнден таурух? Ол заманда, кёкден тюшюп, келген эди тейриледен бири жерде тенгиз жагъасына. Келип, кирген эди аны тузлу суууна. Сора, инбашындан бир ауур жюгю кетгенча кёрюнюп, женгил болуп чыкъгъан эди.

Эсине тюшюп:

– Дунияны суугъа алдыр да, бу жер юсюн адамланы аманлыкъларындан, жийиргенчли ниетлеринден, ала келтирген аурууладан, гюняхладан тазала!, – деп тилеген эди ол Уллу Тейриден.

Эшитген эди ол аны. Гюняхла кёп эдиле. Адамла да эриши ишлеге базгъынла. Жерни аладан тазалар ючюн, кёп суу керек эди. Уллу суу келди да, алды дунияны башын. Жаланда экишер адам улун, жаныуар, къанатлы тюрлюсюн  сыйындырды Нух файгъамбар кемесине.

Къалай да сайлады?!

Ауур гюняхла бийлеген дуния суу башында къалалмай, бата эдиле уллу шахарла, жашил элле, килисала… адамла – къартла, жашла, къагъанакъла… Ол заманда, адам улугъа келген къыйынлыкъны кёрюп, тенгизге биринчи кирген тейри кеси тилегинден къоркъду. Аны толгъанына къууаныргъамы, жарсыргъамы керекди деп, ол затны ангылаялмады. Бола тургъанны кёрюп, кёзлери толдула. Тилегин артха алыргъа уа къалай базынсын Уллу Тейриден?  Къоркъду, бушуу этди. Эсин жыйып, жангыдан тиледи:

– Тейрилени Тейриси, Уллу Тейри, мындан ары адам улу сен излегенча жашар! Берме анга быллай къыйынлыкъ, тюз жолгъа сал аны!, – деп.

Уллу Тейри, аны жапсарыргъамы сюйдю, ким билсин, кёкде жети жарыкъ тюрсюнлю тейри къылыч тартып, аны бла жангы жашау башланнганын белгиледи.

Болсада, адам улу, жашай баргъанда, тейрилени халаллыкъларын унутду. Ол, бардан жокъ этип, жокъдан бар этип, дунияны жангыртхан суу къыяманы да унутду! Жангыдан башланды къазауат. Байлыкъ, даража, махтау ючюн, ариу жашаргъа, бирсиледен энчи, биринчи болургъа, уллу, гитче хорламла болдурургъа сюйгенле кёпден-кёп бола…

Сора жангы жаза къурады Уллу Тейри.

– Бар, – деди эр киши аны ызындан келген тиширыугъа, кешене аллында тохтап. – Тейрилеге аманатса.

– Сени аямагъан тейриле манга къалай аурутурла жан? Аурутурукъ болсала, – сени бла бирге!

– Жюрегинги тюбюнде балабыз ючюн, – деди уучу. – Энди бизни солууубуз башхады. Санга бла ол жаратыллыкъ жаннга жарашмаз бу жер юйю. Кёресе, ёлет ойнатады къылычын.

– Сен сыйыннган кешене мени да сыйындырыр. Бирге болургъа керекбиз биз.

– Баш дунияны кёрмесе жашыбыз, не эсгериу къоярбыз жер юсюнде сюймеклигибизни, насыбыбызны юсюнден?

– Жыр! Таурух! Жомакъ! Сен жырчыса! Таурухчуса! Жомакъчыса! Ала ёмюрледе унутулмазла.

– Унутулурла ала да … аланы айтырыкъ болмаса тамбла. Къач!

Кешенеге кирип кетген сюйгенини ызындан къарай къалса, жангылыч этерин, ызындан чабып, эрини ахыр оноуундан чыгъаргъа боллугъун ангылап, тиширыу жаратыла келген кюнню аллына атлады.

Эр киши уа, тёгерегинде жатхан саулагъа бла ёлгенлеге эшитдирмезге кюреше, эси кетгинчи, къатлап турду:

– Уллу Тейри, ол ёлетден къачып баргъан тиширыу мени сен берген халал адамымды. Ол ауурду. Аны къутхар! Сен айтып, андан жаратылгъан уландан башланыр эсе уа жерде жангы жашау!

Тиширыу, биринден тигелей да, бирсине ёрлей, ненча таудан ауду! Сау кюн барып, арып, черек боюнунда солургъа олтурду. Аны сагъышларын ангылагъанча, кёмюк этип келген суу шошайды. Ол ангылады - акъ къалакъ ташда, тиширыу угъай, бушуу олтура эди…

Бир заманда, суугъа къарап, тиширыу анда кесин кёрдю. Кёрдю да, танымады. Алгъын ол, нёгерлери бла суу алыргъа келип, кёп къарагъанды къара шауданны кюзгюсюне. Ол кесин иги таный эди. Былайда олтургъан адам а башхады. Жаланда къулагъында сюйгени берген сыргъала жылтырадыла да, ала биргесине болгъанларына къууанды тиширыу. Сора, узалды да, къулагъындан тешип, уучуна алды аланы. Сейирди, сыргъала энди тууарыкъ сабийни атасыны къол жылыуун тас этмеген эдиле. Жокъ эди аладан багъалы, аладан сыйлы заты аны.

– Уллу Тейри! Алтын сыргъаларымы ал да, жюрегими тюбюнде балама жан аурут! – деп тиледи ол. – Ол атасына ушарыкъды, мен билеме, – деп да къошду кеси-кесине шошчукъ, Уллу Аллахдан уялып.

Ол а эшитген эди. Кёп олтурду тиширыу ташда. Ашыгъырыкъ болур эди, алай… Къайры? Ким сакълайды аны? Бир кесек кечинип, бир кесек сабырланып, ёлетден къутулгъанын да бир ангыласын. Ол оюм жангыдан башын алып, тиширыу артха, келген ызына, атасын, анасын, сюйгенин къоюп кетген жанына къарады. Ким билсин, не сагъышла тууа болур эдиле аны башында, алай жюрек тюбюнде сабий къымылдады да, ол, ауур къарамын келген жолундан сыйырып, алгъа атлады.

Кечди, эрттеди деп къарамай, ненча таудан, ненча суудан ётдю, ким билсин, тауну бла тюзню къыйырында тохтады ол.

Тиширыу уучу тайпадан эди да, апчымады. Апчыр амалы да къайда?! Чалы эшип, топуракъ ышып, башы кирир ышыкъ этди. Кече, алыкъа кюн кёзю жетип, топуракъ ийисин кетермеген, жулдузла, ай да ичине къараргъа термилген жангы юйюнде къалды.

Тюшюнде уа баш иеси, уудан къайтханча, къууанчлы болуп кирди да, тиширыу къууанды: «Къайдан да табып келди мени былайда?» – деп, аллына чапды.

– Жангы юйюнг да огъурлу болсун! – деди ол босагъадан, садагъын, алгъын этиучюсюча,  мюйюшде орнатмай, къолунда тута. – Тау да – жууукъ, тюз да – кенг. Тап жерди былайы.

Тиширыу къууанды:

– Жарата эсенг, кел, мени бла жаша былайда!

Кёп тынгылады уучу. Минг чакъ тенгли болур эди, тейри, тюз тергесенг. Кёзюне къараргъа сюйюп, ашыкъдырмады бийчеси.

Сора, баям, мындан кёп сакълатмайым деген болур эди, шош ауаз бла:

– Эр киши кеси ишлемеген юйде къалай жашар?!–деди да, мудах болду.

Тиширыу жууап этмеди.

Дагъыда бир кесекден:

 – Къоркъма! Мен былайдама… кёкде… – деп къошду уучу.

Жапсарыргъамы сюйдю?

– Сен мёлекми болгъанса не Тейри, кёкде айланырча? – деп сорлукъ эди тиширыу, жетишмеди, уянып къалды.

Тюшюн андан ары кёрюр ючюн, энтта да жукълар эди сау кюн, сау ай, сау жыл, сау ёмюр…

Къопду да, черекге тигеледи. Къол-бет жуууп, тазаланып, Уллу Тейриден кёп зат тиледи: жер юсюне–мамырлыкъ, саламатлыкъ, тюп дуниягъа жол салгъан уучусуна, жууугъуна, ахлусуна, миллетине – жаннет. Бек ахырында уа бек магъаналы тилегин айтды:

– Жюрегими тюбюнде жаннга жашау бер! – деди тиширыу.

Сора, черек суугъа кирди да, этегин жайып, чабакъ тутду. Аны этегине тюшген ала чабакъланы уучу бийик кёкден жибергенин ангылай болурму эди ол? 

Бир кюнде бир табийгъатны – ол жанында тауланы, бу жанында тюзню –шошлугъун сюйгенине ушагъан ариу сабийни къычырыгъы уятырын биле эди ол. Аны сюйюп, аны излеп, алай болсун деп, аны ючюн жашай эди кеси жангыз артда жангыз жашына туугъан жер боллукъ киши жеринде. Аны ючюн киралмады уучу бла бирге журтунда кешене кёрюне да.

Жангыз отну жангыз кёзю жылтырай эди кечеде.