Маданият

Энтта да бир жаз келди. Арбазда балли чакъгъанына къарап олтурады Мариям. Эрттен а алыкъа сууукъду. Асият чыкъды да, юйге чакъырды. Унамады.

Дюгерни революциягъа дери эм окъуулу адамларындан бири, жамауат къуллукъчу Ибрагим Шанаев айтхылы Коста Хетагуров бла шуёхлукъ жюрютгенини юсюнден белгили тарыхчы Валерий  Дзидзоевни «Кязим бла Коста» деген материалында окъуйбуз. Анда ол малкъар, къарачай халкъланы айтхылы алчы адамларыны жашауларыны юсюнден да сейир этдирген шартланы, болумланы да сагъынады.

Халкъ тепсеуле бла байламлы циклны андан ары бардыра, бу жол «Хардар» деген тепсеуню юсюнден айтайыкъ. Къудайланы Мухтар да кеси заманында къарачай-малкъар тепсеулеге жоралап хазырлагъан ишлеринде аны юсюнден тынгылы жазгъанды. «Хардар» алтын жюнлю къочхарны сыфатында болгъанды, дейдиле. Андан биринчи баразнаны байрамында –  сабан тойда –  иги тирлик тилегендиле. Ол жаз башында болгъан жумушду. Тамата, боза аякъны алып, Хардаргъа айланып сёлешгенди, андан бай тирлик тилегенгди.

 Малкъар эмда къабарты поэзияланы мурдорларын салгъан поэтлени,  акъылманла Мечиланы Кязимни бла Бекмурза Пачевни ташдан ишленнген суратларын Нальчикде солуу паркга баргъан къайсыбыз да жокъламай къоймайбыз. Аланы кимле ишлегенлерин, ала неден ишленнгенлерин, архитектурада, искусствода  не магъана тутханларын а алай кёп адам биле болмаз? Аны юсюнден искусствовед Аппайланы Жаухар былай хапарлайды:

Бир да болмагъанча жарыкъ кюн жашыракъ киши, тау эллени бирини тюбюнден кирип, садакъа жыйып тебирейди. «Келгенме мен сизге, болушуругъузну билеме. Игилик этсегиз да – кесигизге, аманлыкъ этсегиз да - кесигизге», - деп, бир юйден бирсиге кире, айланады. Алай эте, элни къыйырында къабакъ эшиклери да эмен къангадан жонулгъан бир бёкем ишленнген мекямны арбазына киреди. Сора айтыучусун, жыр макъамгъа келтирип, юйдегилеге эшитдирди: «Киргенме сизни ариу арбазыгъызгъа. Берекетден толсун гёзенигиз! Игилик этсегиз да – кесигизге, аманлыкъ этсегиз да – кесигизге».

Бу жолгъу хапар «Къысыр»  къарачай-малкъар тепсеуню юсюнденди. Ол уучуну атын жюрютюп башлаугъа жораланнган тепсеудю, «Мароко», «Жортууул», «Абзех», «Экеу», «Хычауман», «Жия» дегенле бла ушагъан жерлери кёпдю. Аны экеу тепсейдиле, жаш бла къыз, сагъынылгъан бирсиленича. Ол затланы юсюнден биз Къудайланы Мухтарны «Древние танцы балкарцев и карачаевцев» деген къыйматлы китабында аслам хапар табаргъа боллукъбуз.

(Баргъаны)

Фразеология айланчла къуралыулары, тилге кириулери миллетни жашауу бла терен байламлыдыла: аны жашау болумун, къууанчын, жарсыуун да бир къауум сёз бирге болуп къурагъан тасха сёзле бла кёргюзтедиле.

Буруннгу заманлада халкъда: «Не курт оюн этип айланаса! Кел юйге!» - дегенни терк-терк эшитирге болгъанды. Алай аны магъанасы не болгъанын а туудукъла артыкъ аламат билмейдиле.

Фразеология айланчла малкъар тилни байлыгъын, кенглигин, эрттеге ата-бабаларыбызны эслиликлерин, тенглешдире билиулерин кёргюзтгедиле. Ала ана тилни энчи айбат бутагъын къурайдыла.

Шимал Кавказны адабиятында уллу ыз къойгъан поэт, жарыкъландырыучу Коста Леванович Хетагуровну жашау эм чыгъармачылыкъ жолу энчи болгъандыла. Аны саулай Шимал Кавказны маданият айныууна салгъан къыйыны бек магъаналыды, аны бла сейирди ол бизге, бюгюннгю окъуучулагъа.