Баш сюек

Миллетибиз фольклор хазнасы таурухла, жомакъла бла да бай болгъаны хакъды. Ала адамланы жашауда кесин къалай жюрютсе тап боллугъуну юсюнден сагъыш этдиредиле. Аладан бири бла бюгюн сизни да шагъырей этерге сюебиз.

Эртте-эртте бир элде бир белгили адам жашагъанды. Ол адам эл сюрюуюн къууалаучу жерге чыгъып бара болгъанды. Бара кетип, элден чыкъгъан жерде бир баш сюек чанчылып тургъан къазыкъны эслейди. Ол а адам баш сюек эди.

Бу баш сюекни къазыкъгъа чанчылып кёрген киши окъуулу киши эди да, къатына барып, анга къараса, баш сюекде жазыу кёреди. Жазыуну окъуйду да, тюз айтылгъаны былайды: «Бу баш сюекни хатасындан он адам ёлгенди. Энтта да тогъуз адам ёллюкдю». Сора ол, къарап, сагъышланып айтды: «Муну хатасындан он адам ёлген эсе, энтта да тогъуз адам ёллюк эсе...» - деп, анга ыразы болмай, баш сюекни, къазыкъ башындан алып, элтип, кенгнге ташлайды.

Андан артха къайтып келе, ол киши жолда бир быстыр тюйюмчек табады. Ол тюйюмчекни келтирип, юйюнде жангыз къызына береди. Бу тюйюмчекни тапхан киши, анда не болгъанын да билмей, бир аламат зат сунуп, кесини жангыз къызына аманат этип, мураты уа хаж къылыргъа атланыргъа эди. Аны себепли, жангыз къызын къоншусуна аманат этип, хаж къылыргъа тебиреп, жолоучу болуп кетеди.

Бу киши хажгъа кетгенди, алай къызын аманатха ийнанып къойгъан къоншусуну ниети кирди, ол а аны билмей кетгенди. Кюнлени бир кюнюнде къоншусу, къызгъа осал ниети бла келип, аманатха хыянат болургъа кюреше, къызны жанындан тойдургъанды.

Къыз, бу ишден жалкъыгъаны себепли, сагъыш эте кетип, атасы берген быстыр тюйюмчек эсине тюшеди. «Ол не болур эди?» - деп, ойлай кетип: «Ол ёлюр от болур эди, алай болмаса, адам башы къазыкъгъа чанчылып тургъан тийреде быстыр тюйюмчекни башха не магъанасы боллукъду?» – деп ойлау бла: «Мындан эсе, ёлген да игиди», - деп, ол тюйюмчекни тешип, ёлюр эсем деп, ичинде ун кибик бир акъ затны табып ашайды.

Ол кюнден башлап: «Къачан ёллюкме мен?» - деп ойлай, бёлек заман озады, ёлген а этмейди, алай кеси кесине, эрлик-тишиликден жукъ жокъ эсе да, тюрленип, ишекли болады. Бёлек замандан къызны къоншулары къызны къарыны болур деп ишеклик бла:

- Сен былай нек болдунг? Бу ишни атанг хаждан къайтханда айтырыкъбыз! - деп къоркъутадыла.

Болсада, къыз къоркъмайды, нек десенг, кесине не аз да ишексизди.

Атасы хаждан къайтып келеди, къызны болумундан да эшитеди.

Болсада, ачыулу халда, жарсымай: «Кеси тюз айтыр», - деп, къызына ачыкъ сурайды. Болумну, къошмай, къоратмай, къыз атасына ачыкълайды. Сора къызны атасы:

- Да не этейик да? Аллах этди, биз кёрдюк, - деп, къызгъа ишеклик да этмей, чамланмай къояды.

Къызны заманы жетип, жашчыкъ тууады. Бара-баргъанда, сабийни халиси адам ийнанмазчады: башха сабийлеге ушамайды. Не бла десенг, сабий болса да, адети, къылыгъы, сёзю да уллу, акъыллы, белгили, хурметли адамдачады.

Сабийге жети жыл болгъанда, бу элдеги бир окъуулу, кючлю алимге:

- Окъут муну, – деп, аманат этедиле.

Муну окъутхан устаз мынга бек бюсюрейди эм:

- Мунуча закий, фахмулу сабий окъутмагъанма, – деп, аны махтайды.

Бу устаз кеси белгили, кючлю устаз болса да, юч жылны ичинде бу сабий устазны жетеди. Устаз мынга дерс бералмайды. Китапла болгъан жерни юйретип:

-  Энди кесинг окъу, - деп къояды.

Жергели бир уллу ханны чабакъчылары болады да, ол чабакъчыла, чабакъ тута келип, бир къызыл чабакъчыкъ тутадыла. Ол чабакъны, бирси чабакълагъа ушамай, къып-къызыллыгъына сейирсинип, муну ханны кесине да, юйдегисине да кёргюзтюрге алып келе, ханны арбазына киредиле. Ханны къатыны, терезеден къарап, чабакъны кёрюп:

- Эркек эсе, келтирмегиз! - деп, эки кере къатлайды.

  Шо ол кезиуде бу сейирлик чабакъчыкъ адамланы аллында, тюз эки жарылып, ёлюп къалады.

Аны алай болгъанын хан, кеси да кёрюп, битеу халкъны жыйып, былай деп билдиреди:

- Бу чабакъны бу халда эки жарылып ёлгенини себебин билип, манга айтмасагъыз, сизни битеу къырлыкъма! Болжал (бюгюн – байрым кюн) экинчи байрым кюндю! – дейди.

Бу затны хандан эшитгенде, халкъ саулай къайгъылы болады, мудах да. Ол ууахтыда ол белгисиз туугъан жаш келеди. Халкъны мудахлыгъын кёреди. Башха бир тюрлю къайгъысыз устазына барады да:

- Эл мудахды, сени да мудахлыгъынгы кёреме. Не болгъанды сизге, нек мудахсыз? - дейди.

Бу жашха жууап эте, устаз чабакъны жарылгъанын бла аны юсюнден ханны айтханын жашха ангылатады эм аны ючюн мудахлыкъларын айтады.

- Ол, - дейди жаш, - аллай бир санга да, жамауатха да мудахлыкъ келтирир иш тюйюлдю. Аны жууабын ханнга мен берирме. Алай сенден тилейме: байрым кюн халкъ жууапха ханны аллына жыйылгъанда, кесинг чыгъып, жамауатны аллында: «Жууапчы олду, кеси да мени сохтамды», - деп, мени кёргюзтюрсе да, ол хан менден жууабы бла къанып, халкъ да, сен да зарансыз къалырсыз, - деп жарашдыла.

Болжал байрым кюн жетди. Ханны аллына халкъ жыйылды. Жаш да, устазы да келдиле. Ол жаш айтханча устазы этди.

Бу жаш, чыгъып, жууап айта, былай дейди:

- Эй, жамауат! Ханны къатыныны эки къарауашы барды. Аланы тешиндирип, бери сюрюгюз, - дейди.

Ол халда этип, сюрюп келтиредиле. Халкъ къарайды да, аланы эр кишиле болгъанларын кёрюп сейирсинедиле. Жаш айтады:

- Сейирсинмегиз, была, тиширыу кийимле бла кеслерин жашырып, ханны къатыныны къарауашларыча кёргюзтюп, тосларыдыла. Энтта да ханны къатыныны юйюню тюбюнде киши билмей тургъан жетеулен бардыла, аланы да, чыгъарып, бери сюрюгюз да, алагъа да къарайыкъ да, кёрейик, - дейди.

Ол жаш айтханча, жетеуленни табып, халкъны аллына келтирип, хан тахтадан, халкъ турушунлай, ол келтирген жетеуленнге да, алгъыннгы экеуленнге да къарап, сейир-тамаша болдула.

Ол заманда жаш, ханнга айланып:

- Чабакъчыкъны жарылгъаныны себебин кёрдюнгмю? Ма алайды да: бу чабакъчыкъ биле эди. Сени къатынынга да, санга да кёргюзтюрге алып келе эдиле да, сени къатынынг: «Эркек эсе, келтирмегиз!» – деп, эки да къатлагъанын эшитип: «Да хан кеси, къатыныны эки «къарауашы», жети да белгисиз «нёгери» - ол онусу да этмегенни, эр, тиши болсам да, менми этерик эдим?!» - деп, ачыудан жарылгъанды.

Энди билинеди: башны юсюнде жазылгъан оноуланны ёлюмю белгисиз болса да, энди бюгюн былайда хан тогъуз адамны жояды.

- Ма, багъалы хан, санга чабакъны жарылгъаныны жууабы олду.

Да ол баш сюекде белгиленнген он ёлю да, бу тогъузусуча, болур эдиле.