Чыгъармачылыкъда да, жашаудача, керти сёзню кючюне ийнаннганды

Бизни халкъыбызны фахмулу инсанлары аслам болгъанларын айтханлай, белгилегенлей турабыз. Аладан бирлерине къолларында къаламгъа тенг этип сюнгюню тутаргъа да тюшгенди. Ол къауумдан эди драматург, тамсилчи Маммеланы Шакъманны жашы Ибрагим да. Къалам къарындашыны юсюнден бу материалны кеси заманында Тёппеланы Алим жазгъан эди. Ол тинтиу ишге уллу илму кесамат статья десек окъуна, терс боллукъ тюйюлю. Бюгюн биз да аны басмагъа хазырлап, къысхартып, окъуучуларыбызны эслерине салабыз.

Ибрагим 1919 жылда Кёнделенде туугъанды. Ол Уллу Ата журт урушну ал кюнлеринде окъуна ары кетип, аны ачы келепенин ахырына дери ичгенди. Кёнделенден Берлиннге дери солдат жолланы арытханды. Урушдан жаланда 1946 жылда къайтып, ол кёчгюнчюлюк азабын Къыргъызстанда чекгенди. Малкъар халкъ ата журтха къайтып, маданият жашауу жангыдан башланнганда, Ибрагим сюйген ишине – театргъа – къайтады. Къабарты-Малкъарны сыйлы артисти, белгили назмучу, драматург Маммеланы Ибрагим ол ишде алжаусуз къуллукъ этгенди.

Мамме улуну къыйыны бегирекда халкъны сахна маданиятына киреди. Тюзю, малкъар драматургияны мурдорун салгъанладан, аны ёсдюргенледен бириди. Ол театргъа Гогольну «Къатын алыу» деген пьесасын, дагъыда бир ненча пьеса кёчюргенди. «Феодал», «Кёзлери болгъан сюймеклик», «Тойдан сора», «Шамай къала», «Жаралы жугъутур», «Сюймекликни поэмасы», «Ёрюзмек», «Къурман» деген пьесаланы жазгъанды.

Кязимни чыгъармачылыгъы, жашауу аны эки пьесасыны темасы болгъандыла. Былайда аланы юсюнден айтыргъа сюеме. Малкъарны бар жашау сынауун жыйышдыргъан, жангы ёмюрге аны уллу умутларын, къыйынлы жашау тиричилигин деменгили ауаз бла айтып, алай тюбеген акъылманны къадары сахнада халкъны бетин кёргюзтюрге байтамал онгла бере эди. Аны бла бирге, Ибрагим, жашауну акъ, къара бояула бла кёргюзтюуню жоругъундан къутулуп, сабыр, тынгылы ауаз бла айтыргъа заман жетгенин да ангылагъанды. Аны себепли Ибрагимни «Жаралы жугъутур» деген пьесасы - Кязимни аллай атлы поэмасыны эркинлик кюсеген ауазын кесине сингдирип, аны авторуну жашауун да кёргюзтеди. «Сюймекликни поэмасы» уа - Кязимни «Бузжигит» поэмасына кёре жазылса да, баш мураты таулу акъылманны халаллыкъгъа бла усталыкъгъа, сюймекликге бла байлыкъгъа къарамын ачыкълау болгъанды. Кязимни жашау ангылауу, адеп-къылыкъ сурамы, къарыусузну бла къарыулуну арасында индекни алай туура кёрмеклиги - аны чыгъармаларыны айырылып болмазлыкъ тагыларыдыла. Ибрагим Кязим хажини жашау философиясыны тюз да ол жанына эс бургъанды, акъылманны къарамларын бюгюннгю театрны излемлерине кёре окъугъанды.

Драматургия, башха жанрлача болмай, адамланы, халкъланы да жашауларын ажымлы, бушуулу да этген чюйреликлени кёрюп, аланы керти бетлерин ачыкълауну бек байтамал амалы болуп къалады. Нек дегенде, ол жанрны жашауу сахна бла байламлыды, сахна уа кюрешни къараучуланы тюзюнлей кёз алларында бардырады. Эсе да, сахна, къараучуланы тюзюнлей кёз алларында тургъаны себепли, анга келтирилген жашау болумланы, къылыкъланы кертиликлерин излейди.

Кязимни жашаугъа акъылман къарамы «Жаралы жугъутурда», ол ачыкъ диалектика жорукъгъа артыкъ жол бермеген эсе да, Ибрагим да эфендини сыфатын къурауда ол белгили юлгюден толусунлай къутулуп къалмагъанды. Аны пьесасында эфендини сыфаты бирси жазыучуланы чыгъармаларында эфендилени сыфатларындан эслирек, сабырыракъ эсе да, аны да ниет саякълыгъы асыры ачыкъды.

Хар затны терен кёрген, кюреширге керек болгъанын да терен сезген Кязим къалай кюреширге керек болгъанын билмейди. Аны дуния ауарасы олду, тынчлыкъсызлыгъы, сарыуу да аны бла къайнайды. Ол къаллай кюрешге да угъай демейди, къан тёгюлмезлик болса! «Адам къаны, багъалы къан» тёгюлюп унарыкъ тюйюлдю. Революциядан аны себепли къоркъады.

Пьесаны заманы Кязимни ауаралыгъы ахыр чегине жетген кезиудю. Кязим сурагъан кёп сорууланы жууабы таулагъа жете башлагъан кезиудю. Аны белгилеген а узакъ адамла угъай, Кязимни кесини жашы Мухаммат, эллиси Ысхакъ, Хашим, Сакинат кибик, ол иги таныгъан, кеси аланы къадарлары къалай болур деп жарсыгъан адамладыла. Эркинликни сёзюн ала Кязимден эсе таукел, жютю айтадыла, эсе да, Кязим эркинликни тарыгъыуун эте эсе, «мухамматла», «ысхакъла» аны алыуну ишин этедиле.

Алай бла, «Жаралы жугъутур» малкъар драматургияда жашауну реалист халда кёргюзтюуню башлайды. Кязим, эфенди, Ысхакъ, Мухаммат, бий - хар бири кесича кёрюнедиле; аланы ишлери, жашаулары, къылыкълары заманны баш ышанлары болургъа жетишедиле.

«Сюймекликни поэмасы». Маммеланы Ибрагим мында устаны къадарын кёргюзтеди. Орта ёмюрледе болгъан ишди. Малкъаргъа къанлы жортууулланы биринде Локъманны юйюрю чачылады. Аны Къарамырза деген жашчыгъы бла къатыны жесирге алынып кетедиле. Къолунда къагъанакълай къалгъан Бузжигитни ёсдюрюп, Локъман, кесича, уста этеди. Андан да уста болур ючюн а, ол аны шаркъ къыралладан бирине ашырады. Бузжигит кёп шахарлада болады, бир къыралда бир хан бла анга тохана къала ишлерге жарашады. Бузжигит анда анасын табады. Аны мамлукга сатылгъан къарындашы Къарамырза ол ханны аскер башчысыды. Алай къарындашла бир бирлерин танымайдыла.

Бузжигит ишине, усталыкъгъа бек жууаплы къарагъан, уллу, халал жюрекли, къайгъырыулу адам болгъанды. Аны насыбына, хан да сёзге къарагъан, усталыкъны магъанасын билген адамды.

Бузжигитни адеп-къылыкъ къуралыуу, дуния ангылауу бизни кёз туурабызда барады. Ол ханнга да ийнанады, аны тюзлюгюне, кертилигине. Алай а ол кесине уллу къаланы, кешенелени, жарлы халкъны терисин союп, алай ишлетгенин билгенден сора анга халы тюрленеди. Сюйгени Зулейха бла тюбешиулеринде, Къарамырза бла сермешиулеринде Бузжигит кёп затны ангылайды. Ол энди хан не айтса да этип туруучу устадан аны къаласын ишлеген ташчыланы дауларын айтхан кюрешчиге дери ёседи. Бу ханны къаласы да, бирси кюйсюз патчахланы, ханланы къалаларыча, кюйсюзлюкден толу болгъанын ангылайды.

«Сюймекликни поэмасы» Малкъарны жашау тиричилигинден узакъ болумланы ачыкъласа да, жашау-турмуш халлагъа малкъарлы кёз къарам бла жазылгъанды. Аны бла бирге, Ибрагим Кязимни оюмун андан ары чыгъармачылыкъ халда ёсдюреди. Бузжигит къуралыуун, сюймекликни ангылауун адамлыкъны тилегине кертичи болууну къыйынлыгъын ангылау жолунда кёргюзтеди.

Драматург Бузжигитни бла Къарамырзаны - эки къарындашны - бир бирге къажау сюеп, адамны бла жамауатны проблемаларын салады. Адамны сезим-къылыкъ къуралыуунда жамауат биринчи магъананы тутханын кёргюзтеди. Бузжигит усталыкъны бла огъурлулукъну юлгюсюдю. Ол кеси къыйынлары бла жашагъан эллилерини арасында ёсюп, кеси да аллай огъурлуду, халал уста; жашауну тутуругъуна иш ахлулукъну, усталыкъны санайды, аны бла бирге, ол тутхан ишин ахырына жетдирирге сюеди.

Аны бла бир къандан жаратылгъан Къарамырзаны къуралыуу бир бирге кёр къазыу жашау жорукълары болгъан адамланы арасында баргъанды. Аны къуршалагъан дунияда кючю болмагъан адамгъа саналмагъанды, ким кючлю болса, къылычы кимни жютю болса, аны намысы жюрюгенди. Аны себепли ол кесини къыйынлы жашауунда кюйсюз болургъа, къылычына базыныргъа юйреннгенди. Бузжигитни бла Зулейханы юсюнде аны къара кючге ийнаныууна шупха тюшеди: Зулейханы бла Бузжигитни сюймекликлери, аланы бир бирге кертиликлери аны табыннган къаласын тентиретеди. Жюрегине тюшген ишекликле Къарамырзаны бютюнда адыргы этдиредиле. Ол Бузжигитден къоркъгъанын, анга сукъланнганын сезип турса да, анга кесин ийнандырмазгъа кюрешеди. Аны себепли ол Зулейхагъа ие болуугъа ханны ханлыгъына да ие болуугъача къарайды. Ол муратына жетер ючюн, хан бла аны къызыны, хан бла Бузжигитни, хан бла аны жууукъ юлюшлерини арасында хыйла хапарланы, бир бирге ышаныусузлукъну, айыутослукъну жаяргъа угъай демейди. Уллу терслиги Зулейхагъа сюймеклиги болгъан Бузжигитни ёлтюрюрге къаст этгениди.

Къарамырза Бузжигитни ёлтюреди - сюймекликни ёлтюреди. Аны юсюнде биринчи умутуну - Зулейханы - жоюлууун кёреди. Алай ол алыкъа хорланыуну кёрмейди. Бузжигитни ёлтюрюу, аны кесини хорланыуу болуп, кёп жылланы къуралгъан ийнаныууну оюлууу болуп чыгъады. Поэманыча, пьесаны да ауазы – эркинликге, адамлыкъгъа термилиудю.

Чыгъармачылыгъын сюзгенден тышында, Ибрагимни адамлыкъ къачыны, ишге, хунерге, кертиликге къарамларыны юсюнден бир-эки сёз айтыргъа сюеме. Аны бек жашлай таныгъанма. 1957 жылда, «Коммунизмге жол» газетде мен ана тилде жазыу жолуму башлагъан заманымда, редакцияда аны бла бирге, «аны бла бирге» деген гынттылыкъ болур, аны кёз туурасында десек, тюз боллукъду, хау, аны кёз туурасында ишлеп башлагъанма. Бир элли жашчыкъ деп, баям, атамы, башха таматаларыбызны хатерлеринден эте болур эди – ол, манга кёз-къулакъ болуп, къыргъыз тилден ана тилге теркирек ётдюрюрге кюрешгенди, къаты болгъанды, бир кере да къаты сёз айтмай.

Кёп турмай, биз редакциядан кетген эдик: Ибрагим – театргъа, мен Москвагъа окъургъа. Алай, ал танышхандан башлап Ибрагим мени бек хурмет этген адамым болгъанлай къалгъанды. Сабыр сёзлю, керти адам. Артистлигин айтмагъанда да, ол малкъар маданиятха кёп жаны бла, бегирекда драматургиягъа бла тамсилчиликге, иги да къыйын салгъан адам, кесине аперимлик излеп киши кёрмегенди. Жазыучуланы союзунда жыйырма жылдан артыкъ заманны ишлеп, мен аны бир кере да дау айтханын эшитмегенме, дау айтып айланнган адамлагъа айып этген болмаса. Игини, аманны билген, тенгине, кичиге да керти сёзню айталгъан, бир тюрлю сёзге къатышмагъан, тынгылы адам.