Хорламыбызны магъаналылыгъын адам да учуз эталлыкъ тюйюлдю

Кавказны эркинлиги ючюн сермешни 80-жыллыгъына

Кавказ ючюн сермеш Уллу Ата журт урушну тарыхында   эм узун операцияладан бири болгъанды – 1942 жылда 25 июльда башланып, 1943 жылда 9 октябрьге дери созулгъанды. Ол Уллу Ата журт урушну барыууна, аны ахыр эсеплерине да себеплик этгенди деп, шарт айтыргъа боллукъду. Туугъан журтубузну эркинлигин къоруулаугъа къыралны битеу миллетлерини келечилери  къатышханды: эр кишиле къолларында сауутлары бла, тиширыула, сабийле уа окопла къазып, къоруулау ызла къурап, предприятиялада ишлеп, фронтну керекле бла жалчытып. Бу статьяда уа Уллу Хорламны багъасыны юсюнден къысха шартла бла шагъырей этерге сюебиз.

СССР-ге къажау уруш ачарны аллында  фашист Германия  битеу Европаны къолгъа  этгенди. Аны алгъа  барыууну бир къырал да тохтаталмагъанды, аскерлерин ууаталмагъанды.   Польшаны Сауутланнган кючлерин вермахт бир айны ичинде чач-тюк этгенди. Дания душманны къолуна  жаланда бир кюнню ичинде, Норвегия – 60, Голландия – 4, Бельгия – 19, Франция – 42, Югославия – 9, Греция – 17 кюнню ичинде тюшгендиле. Бу къыралланы правительстволары Германияны аллында баш ургъандыла, битеу хапчукларын да жыйып, къачып къутулгъандыла, халкъларын кеслери алларына къоюп.

Жаланда совет союз,   1941 жылда 22-чи июньда фашист Германия бла аны союзниклери чабыууллукъ этгенлеринде, биринчи сермешледе хорлатхан эсе да, тюнгюлмей, артха турмай, Хорламгъа жетишгенди. Битеу халкъланы, къыралланы да мурдорларына дери ууатыргъа бурулгъан уруш 1418 кюн бла кече баргъанды. Совет къыралны оноучулары, урушну ал кюнлеринде чекле ючюн баргъан сермешледе хорлатханына да къарамай, жунчуп къалмай, битеу халкъны душманнга къажау бирикдирген эдиле.

Совет Союзну жокъ этиуге душман  иги хазырланнганды:   тарыхчыланы шартларына кёре,   фашистлени 190 дивизиясы, 4 мингден аслам танкы, 47 минг миномёту, 4,5 минг самолёту, 200 аскер кемеси бар эди, бек аздан, сермешге 5,5 миллион аскерчини ийгендиле.

1941 жылда 22 июньда танг аласында СССР-ни къырал чеклерин биринчи душман самолётла бузгъандыла. Жюзден аслам немисли бомбардировщик   аэродромлагъа, запад чекчи аскер округлагъа, темир жоллагъа, связьны ызларына эмда башха магъаналы объектлеге топларын атхандыла.

Битеу бу ишле «Барбаросса» планнга кёре бардырылгъандыла. Фашистле  бир ненча къауумгъа юлешинип, алгъа ёшюн ургъандыла. Шимал жанындан «Норвегия» армия Мурманск эм Кандалакша шахарлагъа чабыууллукъну башлагъанды. Восток Пруссиядан Прибалтика  бла Ленинград  жанына душман аскерлени «Северный» къаууму атланады.

Бек кючлю «Ара» къауум Къызыл Аскерлени Белоруссия жанында ууатып, Витебск-Смоленск  жанындан кирип, терк окъуна Москваны къолгъа этерге борчлу эди. «Юг» группировкагъа Люблинодан Дунай черекни жагъасына жетип, Киев-Донбасс жерлени бойсундурургъа план салыннганды. Гитлерчиле Совет Союз чабыууллукъгъа хазыр болмагъаны бла хайырланып, къысха заманны ичинде чекчи аскерлени, аскер бёлюмлени ууатып,  къыралны теренине кирирге, Москваны, Ленинградны, Киевни, къыралны юг жанында промышленный араланы бойсундурургъа умутлу эдиле.

Гитлерчи аскер башчыла урушну 6-8 ыйыкъны ичинде бошап, хорламларын белгилерге хазырланннгандыла. Аланы   Запад  Европаны къыралларын бир-эки кюннге кючлегенлери  кёллендире эди, женгил хорламгъа ышандыргъанды. Алай бла  Европаны къыралларыны экономикалары фашистлеге ишлегенди, ол кезиуде Германияны ырысхы-техника базасы болмагъанча уллу эди.   Запад Европаны къыралларында 6500 промышленный предприятиясы, битеу да бирге 3 миллиондан аслам адам, фашистлеге керекли продукция чыгъаргъандыла. Андан сора да, немислилени къолларына кёп санда сауутла, ауур жюк ташыгъан машинала, вагонла, паровозла тюшгендиле.

 Экинчи битеудуния урушда Хорлам кимни жанында боллугъу  совет-герман фронтда  гитлерчи аскерлеге къажау къазауатда ачыкъланнганды. Аны юсюнден белгили политик У.Черчилль былай жазгъанды: «Россей Западда союзникле сермешген кючледен эсе уллу аскерлени кеси аллына ууатады. Ол кёп жылланы ичинде, адам къоранчла  да этип, душманнга къажау жерде сермешлени асламын кеси бардырады».  

Аны къалай ангыларгъа боллукъду? Уруш Баренцев тенгизден Къара тенгизге дери жерде бардырылгъанды, фронтну узунлугъу  4,5 минг километр, кенглиги уа 400 километр  эди. Тёрт жылны ичинде  совет-герман фронтда бир жолгъа сермешлени вермахтны 190-дан 270-ге дери сауутланнган дивизиялары бардыргъандыла.  Ол а жерде аскерлени 83 проценти тенгли бирди, ол санда 86 проценти танк, 100 проценти уа моторизованный дивизияла болгъандыла.

Англияны эм Американы Бирлешген штатларыны аскерлерине къажау Север Африкада 1941-1943 жыллада 9-20 гитлерчи  дивизия кюрешгенди. Италияда 1943-1945 жыллада – 7-26, Запад Европада 1944 жылны июнь айында – 56-75 дивизия.

Тёрт жылны ичинде совет-герман фронтда душманны 607 дивизиясы ууатылгъандыла неда жесирге тюшгендиле. Союзникле уа бу кезиуде 176 дивизияны жокъ этгендиле.

Уруш жыллада Германияны  битеу къоранчларыны 80 проценти совет-герман фронтда этилгендиле: 4 миллион 227 аскерчи ёлтюрюлгенди. Совет армия душманны быллай кючлерин сыйыргъанды неда ууатханды:

- 70 минг аскер самолётну (70 проценти тенгли бир)

- 50 мингден аслам танкны бла штурмовой сауутланы (75 проценти)

- 167 минг сауутну эм миномётну (74 проценти)

- 2,5 мингден аслам кемени.

1945 жылны май айында Хорламгъа  ким къаллай къошумчулукъ этгени бир адамда да даулаш туудурмагъанды, нацизмни бла коммунизмни   киши да  тенг этмегенди. Аны юсюнден АБШ-ны президенти Ф.Рузвельт Сталиннге былай жазгъанды: «Американы Бирлешген штатларыны халкъыны атындан Къызыл аскерле битеудуния тарыхда болмагъанча хорламларына сейир-тамаша этгеними билдиреме. Америкалыла Къызыл аскерлеге эм совет   халкъгъа  кёп жылланы  сый-намыс этгенлей турлукъдула».  Аны сёзлерине  Англияны премьер-министри У.Черчилль да къошулгъан эди: «…Келир тёлюле Къызыл аскерлени аллында борчлу болгъанларын, аланы хорламларын кёрюп тургъан бизни тёлюча, сёзсюз ангылайдыла».

Алай Хорлам тынч келмегенди. Румынияны къоруулау сермешледе 69 минг, Польшада – 600, Югославияда – 8 минг, Чехословакияда- 140 минг, Венгрияда – 140 мингден аслам, Норвегияда – 2 минг, Австрияда – 26 минг совет солдатла бла офицерле жоюлгъандыла. Уруш жылланы юслеринден хапарлагъан документли кинолада Европаны къыралларында эркинликни келтирген совет аскерчилеге къалай тюбегенлери кёрюнюп турады: гюл къысымла, къууанч,  ётмек эм туз бла.

Совет халкъ, кесин аямай, фашистлеге  къажау тургъаныны хайырындан совет къырал деменгили болгъанды, битеу дунияда даражасын кётюргенди.