Малкъар тамсилчи

Малкъар адабиятда тамсил жанрны мурдорун салгъанладан бири Балаланы Адылны жашы Османды. Ол 1928 жылда Кёнделенде туугъанды. Уллу юйюрде ёсгенди. Къарындашы Омар, Уллу Ата журт урушну аллында Луначарский атлы театр институтда окъуп келген белгили актёр эди. Осман а, педагогика техникумну бошап, туугъан элинде устаз болуп, алай башлагъанды урунуу жолун.

Адылны юйюрю сюргюн жыллада Къыргъызда жашагъанды. Балаланы Осман Благовещенка деген жерде бухгалтер болуп ишлегенди.

Таулула Ата журтларына къайтханда, ол «Коммунизмге жол» газетни редакциясына баш бухгалтер болуп келгенди. Бир къауум жыл ол къуллукъда ишлегенден сора, ишчи нёгерлери, Осман тилни иги билгенин чертип, аны кёчюрмеле бёлюмге ётдюргендиле. Алай бла санау жаны бла киши аллына ётмеген Осман журналист ишге берилгенди.

Ары дери назму тагъыуну оюннга санап, алай тизе турса да, эслерча адабият чыгъармала жазып да ол заманда башлагъанды. Анга шагъатха Бала улуну, «Шуёхлукъ» альманах чыгъып тебирегенде, аны биринчи номерлеринде басмаланнган тамсиллерин келтирирге боллукъду. Ма алай бла Осман эндиге дери малкъар адабиятда аз жюрюген, артыкъ уллу да айнымагъан жанрда ишлеп тебирегенди. Аны чыгъармалары радио, телевидение бла бериле тургъандыла. 1962 жылда уа «Басняла» деген энчи китапчыгъы чыкъгъанды. Ол тамсилледен бла назму бла жазылгъан фельетонладан къуралгъанды.

Уста тамсилчилени жазмаларында болгъан жашырын магъананы бизни жашауубузда келишдире билгенди Осман. Аны жазыуларында, сёз ючюн, «Женгил тойгъан къочхарчыкъ» атлы тамсилде ол, таулула: «Тапмаз, тапса, табан кётюрюр» дегенлей, игиликни багъаламагъан ууакъ аякълы малны юсюнден айтады. Кирир жери болмагъан къочхарчыкъ, къойгъа келип, жалынып, аны бла бирге жашап башлайды, бир юйюр къурайды. Артда уа бухар къозусун, къойну да кесине тенг кёрмей, къоюп кетеди. Жыл саны энди отуздан атлагъан автор а оюм-насийхат сёзюнде былай айтады:

Къойланы жазгъанлыкъгъа,

Магъанасын басняны

Ангыларгъа болурла

Бир къаууму жашланы...

Мында нени юсюнден айтылгъанына тюшюннген къыйын тюйюлдю – бардыла аллай эр кишиле бюгюн да жамауатда.

«Къуру къолгъа къуш къонмаз» деген тамсил, алтмыш жыл мындан алгъа жазылса да, бюгюнню кюнню бир айыплы ишин суратлайды. Рестораннга директор болгъан Къаплан, кесине заместитель этип, хыйлачы Тюлкюню алады. Ол а иш излей келгенледен, таматама берирге керекди деп, улутха излейди. Аллай къапланла, тюлкюле да кёпдюле арада.

«Ит итге айтыр, ол да къуйругъуна айтыр» деген акъыл сёзню бизни нарт ата-бабаларыбыз «бюрократ» дегенни билмегенде айтхандыла. Къалай терен къарай (кёре!) эдиле ала! Омарны ол темагъа жазылгъан тамсилинде Бойнакъгъа Хораздан къагъыт келеди, Тюлкю тынчлыкъ бермейди деп. Ол а къагъытны, резолюция салып, Киштикге жибереди. Ол да, мынга жууап къайтар деп, баласына береди. Баласы да Чычханчыкъгъа иеди. Ол да – Таш макъагъа… Бири да ашыкъмайды. Ала алай эте тургъунчу:

Тюлкю, оруннга кирип,

Къоркъуу болмазын билип,

Сюйгенича союм этди,

Хоразланы ашап, бошап,

Уллу сыртха чыгъып кетди.

Насийхаты уа былайды:

Мадарны терк этмесенг,

Ишде магъана болмаз.

Ишни бирден бирге атсанг,

Хоразланы бири къалмаз.

Ма алай ачыкълайды жамауат жашауда чюйреликлени, тойгъанланы, кесине тап тюшюрюр ючюн, не тюрлю хыйладан да артха турмагъанланы биринчи тамсилчибиз Балаланы Осман. Ол жыллада аны тамсиллери «Коммунизмге жол» газетде, тохтамай, басмаланып тургъандыла.

1965 жылда аны «Акъ къая аллында» деген къара сёз бла жазылгъан китабы чыкъгъанды. Ары Османны бир ненча хапары киргендиле. Аланы барысы да Уллу Ата журт урушха аталадыла, анда жигитлик этген жашланы юслериндендиле. Автор асламысында кеси билген, таныгъан адамланы суратлайды, кесини сабий жылларын эсгереди. Ол хапарлагъа документли чыгъармала дерге да жарарыкъды. Болсада жазгъан адам аз, кёп да кесинден къошса, алай айтыргъа да болмайса.

1968 жылда уа Балаланы Османны «Башчы теке» деген тамсилле эм фельетонла китабы басмаланнганды. Автор алада да бизни жашауубузда чырмау болгъан эски адетлени, башха жюрек тазалыкъгъа, ариу ниетге келишмеген кемчиликлени масхарап жазады. Аны окъугъан ахырында насийхат да эшитеди.

Баям, поэт ол тюз адамны къууандырмагъан затланы кетерир, ортадан жокъ этер жанын излеп жазады. Китапха кирген 27 чыгъармадан къайсын алсанг да, анда жашау дерс бериледи, кемчиликле ачыкъ болуп, кёрюнюп турадыла.

Аны бла бирге бу китапда жазыучуну усталыгъы къалай ёсгени да кёрюнеди. Тили бир да болмагъанча сыйдамды, жигитлери да, жашаудача, – эсленнгенле, кёзге кёрюннгенле. Ма «Хатерли» Къаргъа ара мюлкню анга ышанылгъан амбарында мирзеуню жууукъгъа-тенгнге юлеше кетип, чалдишге тюшеди; Къарт Айыу китапла жазады, чыгъарады, хар бир назмусун жашчыгъына не къызчыгъына атайды, ала уа, жарсыугъа, ана тиллерин билмейдиле; къош сакълагъан Парий бла Бойнакъ къарт болгъандыла, къарыулары жетмейди жигитликге, алай, Парий хо десе да, Бойнагъ а, артда бизге иш да, жер да табылмаз деген оюм бла, жангы тёлюню кеси усталыгъына юйретирге сюймейди…

Фельетон жанрда жазылгъан чыгъармалары да энчидиле Османны. Сёз ючюн, «Айдабол бла футбол» деген назмуда «ёресине, кенгине да ёсген» колхоз председатель анга буюрулгъан ишге эс бурмайды, нек десенг аны башха жумушу толуду – баш кюн – районнга, геуюрге кюн – элге… шабат кюн – шишликге, ыйых кюн футболгъа жюрюйдю, малгъа, мюлкге къараргъа уа заман тапмайды. Ма быллай жигитлени жашау халларын тынгылы суратлап, бизге чырмау болгъан болумланы ачыкъ этеди автор.

Назму тагъыуда авторну усталыгъы аны чыгъармалары, окъугъанны къыйнамай, тынч айтылгъанлары бла кёрюнеди. Ол аланы ариу, ангылашымлы тил бла жазгъаны уа къайсын да сюйюп окъурча этеди.

Тамсил, фельетон жанрланы бир энчиликлери барды – ала не заманда жазылсала да, асламысында алада айтылгъан затла жашауда тюбеп турадыла. Заман тюрленнгенликге, баям, адамны ич дуниясы тюрленмейди: аны халинде болгъан шартла, жашау болумла да жангы тёлюледе къайтарылып келедиле.

Белгили малкъар жазыучу Шауаланы Хасан кёп жылланы Османны биргесине ишлеп келгенди. Ол былай эсгереди: «Кёчгюнчюлюкге дери ол мени школда окъутханды. Чырайлы, билимли, элде намысы-сыйы жюрюген адам. Жазыу ызы да бек ариу. Башыбызны сылап, ариу айтыучусу эсимдеди. Кёчгюнчюлюкде да Сузакъ районда бухгалтер болуп тургъанды.  Бери келгенде да редакцияда ол жаны бла ишлеп башлагъанды. Адамлыгъы, билими да бийик болгъанын кёргенбиз барыбыз да. Москвадан официальный билдириуле келселе, машинистканы жанына олтуруп, кёчюрюп барыучысун унутмайма, алай иги билгенди орус тилни, ана тилибизни да. Фахмусу уллу эди. Тамсиллени уа андан иги киши да жазмагъанды. Эсимдеди, сабийле ууакъ болгъанда, Жангы жылны кюнюнде келип, жашны да къоюнуна кётюрюп, бизни юйюне элтгени. Къонакъны сюйген, берекетли адам эди…»

Биринчи тамсилчибиз Балаланы Адылны жашы Османны чыгъармачылыгъы, фахмулу башланып, тийишли суратлау даражагъа да жетип, малкъар адабиятны тарыхына киргенди, алай тынгылы тинтилгенди деп айтыргъа къыйынды. Ол, кёп ишлери жартылай къалып, 1983 жылда, 55-жыллыгъында, дуниясын алышханын эсге алсагъ а, ажымлы окъунады.