Уюгъан макъамгъа ушагъан журтларыбыз

Хар миллетни юй-журт ишлеуню  халы, жоругъу кесича энчиди, башха тюрлюдю. Кёп жерледе бола тургъанма да, андан айтама алай. Уллу, гитче юйле да бар,  эки жанлы жабылгъанла, тёрт мюйюшлюлени да кёресе. Ариу сюртюлген, тышланнган юйге къарасанг, уюгъан макъамгъа окъуна ушатаса.

Адам жерине кёре ишлей болур журтун да. Буруннгу эллерибизге барсанг кёресе сыртланы, къаяланы юслеринде къаллай журтла ишленнгенлерин да. Бир къабыргъалары къаялагъа, таулагъа, суратлагъа тирелип, тюз да аланы ичлеринден чыкъгъан сунарса, бирини чорбаты экинчини арбазы болуп.

Энди мен буруннгу эллерибизни юслеринден айтама. Аланы кёбюсю бюгюнлюкде чачылыпдыла. Оюлгъан таш хуналарына, юй къабыргъаларына къарай кетсенг,  къаллай бир къыйын салыннганын да кёресе. Ташны, агъачны да узакъдан, кенгден ташып, сыртлагъа, тёшлеге миндирген алай тынч тюйюл эди.

Бир-эки адамны кючю бла ишленмегенди ол. Таулу юй  сюегенде,  анга битеу эл болушханды. Ол, изеу этип, жууугъун, тенгин, ахлусун чакъыргъанды. Юй-журт ишленнген жерге чакъырылгъан, чакъырылмагъан да келгенди. Хар бири кеси билген ишин этгенди.

Ишни бардыргъан оноучула да болгъандыла. Анга кёре хар тюрлю ишни кесини устасы. Сёз ючюн, бирле ташны уста къалагъандыла,  башхалары сюртгендиле, боягъандыла. Юй башны жапханла уа энчи усталагъа окъуна саналгъандыла.

Аллай жерге бирле юйренирге, бирле да фахмуларын кёргюзтюрге келгендиле. Хар адам да,  билгенине кёре,  ишчи сауутун  алып келгенди. Оноучула адамланы усталыкъларына кёре жумушла буюргъандыла.

Малкъар, Холам-Бызынгы, Чегем жанларында юйлени къабыргъалары асламысында ташдан къаланнгандыла. Бахсан ауузунда уа агъачны эркин хайырланнгандыла.

Юйню къабыргъалары къаланнгандан сора, ортасына чигинжи  орнатылгъанды. Ол жерге къазылып салынмагъанды, ташны ичи къазылып, анга орнатылгъанды. Анга чигинжи таш дейдиле. Ташны тешиги чигинжиден эркинирек  болгъанды. Жер тепгенде, чигинжи ташны юсюнде ары-бери тебип, жерине къайтханды. Аны хайырындан юй оюлмагъанды.

Юйню арт къабыргъасы бла чигинжиге аркъау салынады. Аны юсюне уа хырыкла тизиледиле. Хырыкланы башларына илишкиле салынадыла. Ала хырыкладан иничкеле боладыла.

Илишкилени башында уа – чырпыла, аланы  юслерине уа будай неда арпа салам. Ол ишле этилгенден сора уа, юйню башына топуракъ къуйгъандыла. Аны къалынлыгъы топурагъына кёре болады.

Сёз ючюн, Огъары Малкъарны топурагъыны юзмези кёп болгъаны себепли, аны къалын къуйгъандыла. Малкъарлыла былай айтып да болгъандыла: «Быллымны топурагъындан эки эл къалынлыгъы чакълы къуюлса, ол юйню башындан суу ётмейди»,- деп.

Бир-бир элледе, сёз ючюн,  Кюнлюмде, Къоспартыда, Усхурда, Жаболада, Зылгыда, Булунгуда, Думалада  юйле тигирек  жерледе ишленнгенлери себепли,  ала да башда айтылгъанча амал бла ишленнгендиле. Тюз жерлени уа бахчалагъа, биченликлеге сакълагъандыла. Юйню ичи топуракъ бла сюртюлгенди, тытыр бла боялгъанды.

Юй  ишлеуде ожакъ да уллу магъананы тутханды. Ачыкъ, ёре ожакъла да болгъандыла. Ёре ожакъланы тау къайынланы бутакъларындан этгендиле. Ичи, тышы да топуракъ бла сюртюлгенди. Тышын а дагъыда тытыр бла акълагъандыла.

Артдан-артха от этилген жерледе къабыргъаланы къурум басханды. Ол а жылтырауукъ болуп, энчи  бояу бла боялгъаннга окъуна ушагъанды. Аны хайырындан юйню агъачы кёпге дери сакъланнганды.

Жаз  башында Чегем тарында Ачы элге барыргъа тюшген эди. Анда эслеген эдим тёртгюл жонулуп орнатылгъан чигинжилени бла аркъауланы. Ким биледи, ала къачан орнатылгъан болурла. Таш кибик къатылай турадыла,  башындан суу таммагъаныны хайырындан.

Уллу къыйын салынып ишленнген кёп эллерибиз кёчгюнчюлюкден  сора чачылып къалгъандыла.  Адамла уа алашаракъ жерлеге тюшгендиле, жангы юйле, журтла ишлегендиле. Жангы заманлагъа кёре кеслерича башха тюрлюле. Жашау барады, жангы затланы  сингдире.