Таурухлу ётюу

1935 жылда декабрьде къауум атлы Кавказ тауланы тёгерегине айланып келгендиле. Ол къауумда Къазийланы Мусса да болгъанды.  Бу ишге къырал уллу магъана бергенди. Сталин кеси энчи ыспас этгенди алагъа. Ол кезиуню декабрьни сууукъ кюнлеринден биринде Пятигорск шахарда уллу байрам болгъанды. Чаришледен сора Шимал-Кавказ республикаланы оноучулары жыйылгъан трибунаны аллы бла 40 атлы ётедиле.

Аланы санында Къарачай-Черкесни, Къабарты-Малкъарны, Чечен-Ингушну, Адыгейни, Ставрополь эм Краснодар крайланы келечилери да бар эдиле. Анда аскерчиле, колхозчула, врачла, мал докторла эм башхала  да болгъандыла. Атлыла башында сагъынылгъан республикаланы, Абхазияны, Грузияны, Осетияны, Азербайджанны, Дагъыстанны жерлерине айланып къайтхандыла.

Ол заманда Пятигорскде, Черкесскде, Микоян шахарда (шёндю Къарачай шахар), Сухумиде, Гориде, Тбилисиде эм башха жерледе уллу митингле къуралгъандыла. Закавказский республикаланы башчылары алагъа «Дружба народов Кавказа» деген майдалла ишлетгендиле.

Бу магъаналы ишни бардырыргъа Терк-Ставрополь дивизияны таматасы генерал-лейтенант Н.Я. Кириченкогъа буюрадыла.  Ол кезиуде Италияда, Германияда уруш къайгъыла бола тура эдиле. Аны ючюн къуру аскерчилени угъай, адамланы да къыйынлыкъгъа чыдамлыкъларын сынагъандыла.

- Клухор ауушха дери атлыла тыйгъычсыз баргъандыла. Алда бек къоркъуулу жер бар эди. Бу аууш бла таудан жайда окъуна аугъан бек къыйынды. Бу жол а январьны аллында ётерге керек эди.

Къар, боран, жол хазна кёрюнмейди. Юч метр къалынлыгъы болгъан къарны кюрекле бла жырып, жолчукъ этип барадыла. Аякъ кийим учмазча аркъанла бла тёгерегин чулгъайдыла. Кёп къыйналып, къарны жырып, андан къутуладыла. Андан арысы уа - буз. Асыры учхандан, адам окъуна аякъ юсюне туралмайды.

Атлагъа уа  не амал? Адамла, абызырап, не этерге билмей къаладыла. Ол заманда Къазийланы Мусса, аны нёгери Малсюйгенланы Мустафа жамычыларын жерге жайып, атларын алагъа жатдырып, тартып, буздан ётдюргендиле. Аланы кёрюп, бирси нёгерлери да алай этедиле. Была бла бирге баргъан дюгерли жаш Татари Тамаев артда былай эсгерген эди:

- Къазийланы Мусса жыйынны аллында эди. Жолгъа тебирерден алгъа экибиз да, алгъадан барып, атлыла ётерик жерлени тинтип тургъанбыз. Таулада, ауушлада чырмаула кёп эдиле. Бютюнда ёрлеген заманда. Бузгъа жетгенде уа, не артха, не алгъа тепмей къалгъаныбызда, ол, амал этип, атын буздан ётдюрмесе эди, кёп адамларыбыз къырыллыкъ эдиле.

Атлы жыйын юч минг километр таула тёгерегине айланып къайтханды. Ала жолда къыркъ алты кюн баргъандыла. Онтёртюнчю февральда Пятигорскге келедиле. Къыралны тарыхында аллай иш ары дери къуралмагъанды. Кёп газетледе аны юсюнден билдирилгенди. 1936 жылда 19  февральда «Правда» газетде былай жазылады:

- Клухор ауушну къатында мен 132 жыл жашайма. Къышда ат бла ауушдан адам ётгенди деп кёрмегенме неда аллай адамны юсюнден эшитмегенме. «Сиз - тау къушларысыз», - дегенди сванлы акъсакъал, атлыла таудан тюшюп келгенлерин кёргенде.

Къышда ол ауушдан атла бла ётген керти жигитлик эди. Ала баргъан элледе адамла байрам халда тюбешиуле къурагъандыла. Аллай кезиуледе ат оюнла да болгъандыла. Бирлери атларын жюрютгендиле. Малсюйгенланы Мустафа, Бостанланы Сатту жырлап, кишиге ал бермегендиле.

Жигит жашланы Азербайджанны ара шахары Бакудан жоллары Каспий тенгизни жагъасы бла болгъанды. Дагъыстанны шахарлары Махачкъала, Дербент артда къаладыла. Атлыла Грозныйге, андан Владикавказгъа, Нальчикге, ызы бла Пятигорскге келедиле. Нарсанада бираз солуп, дагъыда 500 километр Дондагъы Ростовха да жетгендиле. Аланы биргелерине басманы корреспондентлери, кинохрониканы операторлары да болгъандыла.

Бу къауумдан тёртеуленни - командирлери Александр Чудесовну, политругу дагъыстанлы жаш Кара Караевни, колхозчула Малсюйгенланы Мустафаны, М. Сижажевни - Москвагъа элтедиле. Ала анда къыралны оноучуларына жолугъадыла. Сталин алагъа: «Аперим! Юч метр къалынлыгъы болгъан къарда къалай жол ызладыгъыз. Алчыларыгъыз кимле эдиле?» - деп сорады. Чудесов а былай айтханды: «Къарны кюрекле бла жыргъанбыз. Арабызда къарыусуз жокъ эди. Барыбыз да бирча чыдамлыла эдик», - дегенди.

Жигит атлыланы Тау Арты Совет Социалист Федератив Республиканы Совнаркому сыйлы грамотала, «Дружба народов Кавказа» деген кюмюш белгиле бла саугъалагъанды. Аллай саугъаланы Осовиахимни Ара Совети да бергенди. Крайисполком грамотала, энчи сагъатла, патефонла юлешгенди. Муссагъа Мара аягъында юй да ишлеген эдиле.

Ол элде биринчи комсомолчуладан эди. 1927 жылда ара мюлк къуралгъанда, ары да биринчи болуп киргенди. Жылкъычы болуп тургъанды. Къызыл Аскерге эмилик атланы юйретгенди. Кавказ таула тёгерегине айланып келгенден сора уа, эллилери аны колхозну председателине айырадыла.

Уруш башланнганда уа, биринчи кюнлеринде окъуна къазауатха кетгенди. Кеси жюрюген жоргъасына да минип. Аты бла айтылгъан генерал Доваторну атлы аскер бёлюмюнде къуллукъ этгенди. Сержант Къазий улу тасхагъа да кёп жюрюгенди,  1941 жылда къышда Москва тийресинде бардырылгъан сермешлени биринде жоюлгъанды.

Муссаны нёгерлерини къадарлары тюрлю-тюрлю къуралдыла. Караулов бла Титов урушну полковникле болуп бошагъандыла. Артда къайтып,  Пятигорскде жашагъандыла. Подполковник Шмаргуненко бла капитан Жандаров Черкесскеде жашап тургъандыла. Кёплери уа урушдан къайтмагъандыла. Ол санда Малсюйгенланы Мустафа, Тохчукъланы Хамид эм башхала.

Къарачайны тау жайлыкъларында жылкъычыла жангы жыр этгендиле. Ол жыр ётгюр атлыны юсюнден эди. Жигитле ёлмейдиле, ала халкъны эсинде къаладыла. Бу материал 1981 жылда В.Нежинскийни «Ленинское знамя» газетде басмаланнган «Тауланы тёгерегине - атла бла» 1988 жылда Сюйюнчланы Азаматны ол газетде «Всадники» деген хапарларына кёре жарашдырылгъанды.