Жулдузлу, айлы поэзия

Байзуллаланы Алий кюнню, айны, жулдузланы юсюнден кёп жазгъан поэтди. Ала аны бек сюйген, эрикмей къайтыучу, къайтарыучу, назмугъа тюрсюн да, жашау шарт да, мурат бийиклигин да берген сыфатларыдыла Бирде, поэтни ёз жагъасы кибик, жууукъдула, бирде, къол, умут да жетмезча, бийикдедиле. Жулдузла сартындан сюймеклиги аны китапларыны атларында да кёрюнедиле – эки китабына «Жулдуз сюрюуле», «Жаннган жулдузла» деп атагъанды.

Жулдузла бла бирге «Жулдуз романс» деген назмуну ал тизгининден башлап «жети» деген сёз жюрюйдю. Анга поэт мында энчи магъана салгъанды. Малкъар халкъ чыгъармачылыкъда да алайды. Сёз ючюн: жерни жети къатысы, кёкню жети къатысы, «Жети кере ёнчелемей кесме», «Жетегейле жети айланмай, танг атмаз»… Нек? Бусагъатда астрономиядан алимлени айтханларына кёре, кёкде кёрюнюп тургъан жети планета барды. Жетегейледе да, Чёмючледе да жетишер жулдуз. Баям, бизни ата-бабаларыбыз ол жаны бла билимли болур эдиле. Ала «жети» санны ажайыплыгъына ийнаннгандыла.

«Жулдуз романсда» жерден къарап, поэт Жетегей Къазакъ таба баргъанын эслейди. Жетеулен – жети поэт, жети жерден чыгъып, жети жолну алгъанда, назмуну лирика жигити  кеси жангыз барады ол жети жолда:

...Жети жолда кесим жангыз барама,

жети атха дарий къамчи урама,

жети жерде, жетеуленча, солуйма,

жети айны жети жаудан къоруйма.

Ол фантазиялы жолда баргъан жангыз эсе да, жолну къыйынлыгъы, женгиллиги да, къууанчы, жарсыуу да жетеуленнге жюкдюле. Назмуну суратлау амаллары, жашау кертилик («Къая сыртдан айны башы чыгъады. / Къоншу итле къоншу юйге улуйдула») бла ажайып иш («Тереклени жомакълары солуйдула») бирге энчи дуния къурайдыла.

Барады жолда жангыз адам, жулдузлагъа къарай, алагъа жыр эте. Туурасында – къысыр къаяла. «Къысыр къаялада» лирика жигитге мудахлыкъ къаяладан келгенча кёрюнсе да, баямы уа башхады: аны кеси мудахлыгъы кёчгенди къаялагъа. Кече, къая башында гъаршда сууукъ жулдузла… Не сагъыш этдиредиле къаяла? Аланы ёлюмсюзлюклери баямды – «турлукъдула: бирде къарла / жауа, тие бирде уа кюн». Адамла алагъа ушамагъанларына жарсыйды поэт. Алай болса, адам улу хорлар эди къыйын ёмюрлени. Ол алай тюйюлдю, боллукъ да тюйюлдю алай. Ма аны ючюн поэтни «къаны саркъа тургъан жюреги» дуния бурушлагъа ачыкъды. Дунияда хар зат да болгъанды: сюймеклик, айырылыу, къууанч, жарсыу, къыйынлыкъ, махтау, игилик, аманлакъ, ариулукъ, эришилик, уллулукъ, гитчелик да… Ай да, жулдуз да, бюгюнча, чыкъгъандыла минг жылла алгъа. Жашау къайтарылып турады сора…

Алий кёп жылны ичинде назмуну къуралыу тюрлюлерин тинтип, малкъар поэзияны онгларын кенгерте баргъанды. Аны этген сынамларыны хайырындан кепге урулгъан назмула жаратылгъандыла.

Алийни къара сёз бла жазылгъан чыгъармалары да малкъар прозаны эсингде къалгъан бетлеридиле. Аланы юслеринден айтханда, жазыучуну тил байлыгъы бла бирге жюрек кюйюне эс бурмай къояргъа онг жокъду. Къыйын къадары кёзге кёрюнюп, кёрюнмей турса да, Алийча назмучуну жюреги кюрешден толгъаны ишеклилик туудурмайды. Ачый билмеген назму жазамыды?

Алийни бир къауум хапары барды. «Сюргюн» жыйымдыкъгъа кирген «Къара ийнек» автобиографиялыды. Анда болгъан психология теренлик, сезим жаланлыкъ жюрегинге илинип къаладыла. Хапар жашчыкъны атындан айтылады. Азиягъа кёчюрюлген, апчыгъан, жунчугъан халкъны бир келечиси къарт адам Салимгерий, бу уллу артыкълыкъны кеси кесине ангылаталмай, уллу азап чегеди. Кёчюрюлюу азабына жалгъан дау бла тутулгъан жангыз жашыны жарсыуу, аны къыйынлыгъы да къошулуп, ол уллу да, ауур да жюкню элтирге кюч-къарыу излейди. Ма тамам ол заманда ачыуундан этмез затларын этеди. Салимгерийни эрий баргъан жюрегин жаланда аны бла бирге ийнек кютген къоншу жашчыкъ ангылайды. Хазырды сабий кечерге, жан аурутургъа! Уллула уа, таматала, аны билмейдиле, ала къатыдыла, кечиусюздюле.

Алий «Ёлмезхан» деген хапарын да онекижыллыкъ жашчыкъны сёзю бла айтады. Сталин ёлген кюн Къазахстанны бир элинде къазахлыла, узбеклиле, оруслула, таулула, чеченлиле, къарачайлыла, немислиле, ингушлула – саны болмагъан миллетле, ол хапаргъа къалай тюбегенлерин суратлайды. Ёлмезхан – хапарны баш жигити, жюзден иги кесек да атлагъан къарт тиширыу быллай кесамат этеди: «Игилик да, аманлыкъ да этмеген адам бир кере тууады, бир кере ёледи. Иги адам а ёлмейди. Аты жырда, таурухда къалады. Жарсыугъа, аллай адам мингден бири болады… Бу ёлген фыргъауун кибиклени бир кере Аллах ёлтюреди, экинчи кере уа – халкъ. Халкъ дуния жаратылгъанлы да начасланы эсинден кетере тургъанды…»

Эки къарт къатын ушакъ эте олтурадыла узакъ сюргюнде. Аланы ол сабыр ушакъларында аллай бир жылыу, аллай бир тазалыкъ барды, жашчыкъ, алагъа тынгылай, ангылайды: заман нени да элтеди, алай адамлыкъ шартланы бийиклери уа ким да термилген, ёлюм, башха сылтау да жыкъмагъан бийиклей къаладыла.

 «Акъ булутчукъ» эм «Суу тирмен» – бу эки хапар да сюргюн жолларында сабий да, уллу адамча, кесини инсанлыгъын кюреш бла тохташдыргъанын кёргюзтеди. Сабий сабийди дегенликге, аны ич дуниясында баргъан къазауат бирде кёп да къатыды. Алай, халаллыкъ да чомартды, сабийни не тюрлю сезими да элпекди. Хапар айтхан жашчыкъ да аллайды: сюерге, жабышыргъа да – хазыр, эрирге да – женгил, кесимчилигин жакъларгъа сюелгенде уа – къаты.

Дагъыда Байзуллаланы Алий, малкъар адабиятда биринчи болуп, илму-фантастикалы повестьле жазгъанды («Жулдуз мухажирле», «Кимни арбасына минсенг».

Ол башхалагъа ушамагъан энчи сёзю, энчи ызы болгъан жазыучу эди. Жолу ныхытлы, чыгъаналы бола келген эсе да, магъаналы эди. Жашауу, этген иши да – ариу, адамлыгъы жарытып.