Жазыу да болады хорларгъа

Толу къыркъ юч жыл жашамагъан Батчаланы Муссаны жазгъан затлары, къайсын энчи алсанг да, жер юсюнде къалгъанлагъа, келлик тёлюлеге  да адамлыкъ дерследиле. Аны пьесалары Шимал Кавказны кёп сахнасында салыннгандыла. Алай аны драматургияда жазыучулукъ бетин тынгылы ачхан чыгъармасы  уа «Хорланнган жазыу» деген драмасыды.

Драма бизни тарых жолларына чыгъарып, мындан беш-алты жюз жыл артха элтеди. Ол узакъ ёмюрледе, ата-бабаланы заманларында, таулула Ата журтларына, адепге-намысха, шуёхлукъгъа, адамлыкъ хунерге къалай табыннганларыны юсюнден пьесады. Кеси да эки шуёх миллетни жигитлерине жораланады. Ала от жагъалары, намыслары, бийик таза сюймекликлери ючюн душман бла къазауатха сюеледиле.

Шаухал бий жашы Наурузгъа къатын алыргъа хазырланады. Алай, алыкъа жашды деп, сёзюн ачыкъдан салмайды. Шаухал бийни жерине жау чабады. Малкъардан болушлукъгъа аскер келеди. Аскер тамата уа жигит Батырбек болады. Хорлам алып келгенде, Батырбекге къыз сайлатадыла. Наурузну бла Лейляны сюмекликлеринден хапары болмагъан Батырбек Лейляны сайлайды. Халкъ, жарсып, онг излейди. Алай Шаухал бий, кишиге сёз айтдырмай, Лейляны Батырбек бла Малкъаргъа ашырадыла. Бир бёлек кюнден Батырбек Лейляны къайтарып келеди. Къыз анга тасхасын айтханлай окъуна, Батырбек, болгъан ишни ангылап, жолгъа чыгъады. Жазыу – ол пьесаны баш жигитлеринден бириди, хорланады, ол айтаханча болмагъанына тюшюнеди, сора тау жамауатлада намысны алай бийик тутханларын кёрюп, бугъады.

Шаухал бий кеси заманыны, кеси жамауатыны кючлю адамыды. Ол жаланда намысны, адет-тёрени аллында баш урады.  Тюзлюкню къалаууруду. Адамны этген иши ючюн багъалагъан, жамауатда сыйы жюрюген адамды ол. «Хорланнган жазыу» Кърым жанындан душманла тынчлыкъ бермеген кезиуню суратлайды. Тойгъа хазырлана тургъанлай, къуугъун келгенде, Шаухал бийни жашы Науруз «Табылгъанны жыяйым да, къан чериуню аллына ашыгъайым, буйрукъ бер», – деп тилейди.

Шаухал бий ёз миллетини адамыды, ол себепден бар этген жумушун, бек биринчиден, миллетин ючюн этеди.

Лейляны юсюнден биринчи сёзню Мёлекни ауузундан эшитебиз. «Жаратханча кёрюнеди Адурхайны жангыз къызы Лейля деген кёккёзню», – деп билдиреди Мёлек эрине. Шаухал анга огъурап тынгылайды; Адурхай онглу киши болгъанын чертеди. Бий-ёзге деген хапар жокъду, аны жууукълукъгъа тийишлилиги «онглу киши» болгъаны ючюндю. Дагъыда бир шарт: бурун заманладан къарачай-малкъар жамауатлада тукъум айырыу болмагъаны ачыкъланады.

Кёккёз Лейля азат сезимли къызды. Ол Наурузгъа тийишлиди, тенгди. Сабийликден окъуна кесин Наурузгъа хазырлайды. Наурузну урушха ашыра, Лейляны айтханы – таулу тиширыуну ич тазалыгъын, кертилигин, сюймекликде бир тюрлю къара кючге хорлатмаз къатылыгъын жыйышдырады.

Наурузум! Акъ атынгы адеж тартып келселе,

Сен кирмеген эки эшигим тартылсын!

Акъ атынгы  адеж тыртып келселе,

Сенден сора жарыкъ кёрмей,эки кёзюм жабылсын!

Акъ атынгы адеж тартып келселе,

Сен тиймеген жаш санларым, тюзелмезча, тартылсын!

Асыллыкъны, сюйгенине толусунлай берилмекликни белгиси. Урушдан сора Науруз анга «Сюймеклигинг мени саулай келтирди», – деп бош айтмайды. Алай къыз жашны къахарман этеди, жанын сакълайды.

Лейляны бла Наурузну сюймекликлери Намысны аллында да сыналады. Батырбек Лейляны сайлап, аланы бар насыплары оюлургъа тюшгенде, Лейла жашауунда бек къыйын соруугъа жууап излейди. 

Къызым, Лейля! Разымыса,

Бир кече бла  кюнден сора

Батырбек бла кетерге?..

Бир кече бла кюнден.

Нек дегенде атасы Адурхай аны жолгъа хазырларгъа жаланда аллай бир заман тилегенди. Батырбекни урушда батырлыгъы ючюн не игилик этерге да хазыр жамауат, Адурхай ючюн, Лейля ючюн да жууап бере: «Ыразыды, ыразыды!» – деп, оноуну къолгъа алгъанды.

Лейляны кёк кёзлери жилягъандан къызыл болгъандыла. Алай а ол  тасхасын билдирмейди – халкъны Батырбек батыргъа хурмети ючюн кесин къурман этерге хазырды. Алай бла ариулугъу, адеби да болгъан, ичиндегин билдирмезге тёзюмю да жетишген къызны сыфаты къуралады.

Науруз бла Батырбек – Къарачайны бла Малкъарны эки жигит уланы – эгиз къарындашла кибикдиле. Бирча батырладыла, намысха, адепге бирча къатыдыла. Къарачайгъа къан чериу чапханда, Батырбек, тёрт жюз атлы аскер къурап, олсагъатдан жетеди. Аны урушда асланча сермешгенини юсюнден Науруз айтады: 

Мен урушда этген затны   

Батырбекни   

бир бармагъы этгенди. 

Алай а Батырбек, «Дурус тюйюл эр кишиге бармакъланы санаргъа», – деп, Наурузну уятлы этеди. Шаухал бийни ангылаууна кёре, жашны уруш усталыгъыны багъасы жаланда къыз болургъа боллукъду. Не сёз, Шаухал анга тежеген къарачай къызланы арасында бек ариуу Лейляды. Наурузну жюрек сырындан хапары болмагъан Батырбек аны сайлайды. Батчаланы Мусса былайда драманы тёрелерин хайырланады – билмей тургъанлай болуучу ишлени. Ботай ишни болушун, тартынмай, Батырбекге айт деп къысханда, Наурузну сёзю аны да кишилигин кёргюзтеди: 

Къалай айтдынг Ботай, алай?          

Батырбекге жукъ айтхандан кёп да игид ёлгеним...

Намысха жетгенде, энчи насыпсызлыкъны окъуна сан этмей алыу адеплиликни бийик белгисиди, кишиликди.

Тау жамауат намысха къатыды. Науруз да, Батырбек да – алай.  Ол себепден тынгылайды Науруз сюйгенин Батырбек сайлагъанда. Ол себепден къайтарып келеди Лейляны Малкъардан Къарачайгъа.

Сахнагъа деп жазылгъан чыгъармалада болуучусуча,  Шаухал бийни, аны юй бийчеси Мёлекни, жашы Наурузну, аны сюйген къызы Лейляны, малкъар аскер башчы Батырбекни, Шаухал бийни сауутчусу Ботайны – хар бир жигитни да къылыкъларын айтхан сёзлери ачыкълайды. Ол зат сахнада кёзге бютюнда бек  урунады. Нек десенг, мында авторну сёзю къысха ремаркала бла бериледи, чыгъарманы магъана тамалы уа сёзледе бла ишледе кёрюнеди. Сёз ючюн, хар бир сёзю Шаухал бийни миллет башчы да,  аскер башчы да болгъанын чертеди.

Бийни жашы Наурузну алсакъ, жигитлиги, батырлыгъы бла бирге аны намысы, адеби да бийик болгъаны айтхан сёзлеринде, ёнюнде, ишинде кёрюнюп турады.

Батырбек да ол жаны бла Наурузгъа оздурмайды. Хар бир ёзден сёзге ёзден жууап къайтарады. Алай бла эсленеди пьесада хар бир жигитни къылыгъы.

«Адамны сыфатына къарама, сёзюне къара», – дегендиле буруннгулу таулула. Ала адамны адамлыгъы сёзюнден билиннгенине ийнаннгандыла, ол оюмну кертилигин кёп заманны сынагъандыла. Ол себепден къылыкъ даражаларын сёзню ариу, тюз хайырланыу бла ёнчелегендиле.