«Бюгюн табийгъатха, къудуретге уллу кёллю болсакъ, тамбла сабийлерибизге, туудукъларыбызгъа хазна зат къоярбыз»

Бюгюнлюкде экология бла байламлы соруулагъа аслам эс бурула башлагъанды. Табийгъат къыйын болумладан сакъланыу, аланы болдурмау бла бизни республикада «Бийик тау геофизика институт» федерал къырал бюджет учреждение кюрешеди.

  Бюгюн ушакъ нёгерибиз Батчаланы  Ибрагимни жашы Илиясды. Ол институтну илму ишчисиди, анда 13 жылны урунады. Илияс Къашхатауда туугъанды, школну да анда бошагъанды. Бийик усталыкъ билимни уа В.М. Коков атлы эл мюлк академияда «Природоохранное обустройство территорий» жаны бла алгъанды.

  - Илияс, табийгъатны сакълау жаны бла усталыкъны не хыйсап бла сайлагъанса?

  - Мен оюм этгенден, бусагъатда бу проблема бек магъаналыладанды. Биз бюгюн табийгъатха, къудуретге уллу кёллю болсакъ, аланы сакълауну мадарларын кёрмесек, тамбла сабийлерибизге, туудукъларыбызгъа не къоярыкъбыз? Алай шёндю бу жаны республикада хал аман болмагъанын, арт жыллада саулай къыралда да табийгъатны сакълаугъа бютюн уллу эс бурулгъанын да белгилерге тийишлиди.

Институт ишин юч жаны бла бардырады: буз тюшюуге, ырхыла келиуге эм курт юзюлюуге къажау. Республикабыз таулу болгъаны себепли бизге ала барысы да магъаналыдыла, мен энчи ырхыланы тыйыу жаны бла ишлейме. 

- Бизни республикагъа къаллай табийгъат къыйын болумла бегирек къоркъуулудула?

 - Къабарты-Малкъарда эм къыйын болум жерлени суу басыу, ырхыла келиу бла байламлыды. Аллай жарсыулагъа округну башха регионлары да тюбегендиле. Россейни Президенти жерлени суу басыудан сакъларча оноула этерге буйрукъ бергенден сора энчи программа жарашдырылгъанды, анга бизни республика да киреди. Анга кёре эллени администрацияларыны башчыларыны, МЧС-ни къатышыулары бла журтланы череклеге жууукъ жерлери тинтиледиле, жагъаланы суу ашаргъа къоркъуулу кесеклери белгиленедиле. Сора аланы кючлендириу ишле бардырыладыла.  

- Сиз республикадан тышында да ишлейсиз, Сочиде Олимпиадагъа хазырланыугъа уа къатышханмысыз?

 - Институтубуз ырхыланы бла куртланы тинтиуде Россейде баш учреждениягъа саналады, аны ючюн Къыш Олимпиадагъа хазырланыугъа бизни борчлу халда чакъыргъандыла. Ары мындан эки бригада атланнганды: бири куртла бла кюрешгенди, экинчиси – ырхыла бла. Сочиде 2010 жылдан башлап 2016 жылгъа дери ишлегенбиз. Баш борчубуз – олимпиада объектлени табийгъат къыйын болумладан сакълау эди

«Къызыл тала» кластерде 100-ден аслам суу тинтилгенди, аладан 55-синде ырхы келирге къоркъуу уллу болгъаны тохташдырылгъанды. Тобиас-Глубокий Яр суулада ырхы келирине къоркъуулу 22 жер болгъаны ачыкъланнганды. Бу эм башха жерледе тинтиуледен сора «Олимпстрой»: Тау кластерни объектлерин къоркъуулу табийгъат (жер юзюлюу, ырхы келиу) эм техногенный болумладан къоруулау», «Типовой оноуланы альбому (инженер къорууланыуну амаллары)» проектлени тамамлагъанда керекли эсгертиулени этгенбиз. 

- Болсада олимпиада объектлени ишлегенде адамла кеслери да табийгъатха аз заран жетдирмегендиле, агъачланы кесгендиле, суу ызланы тюрлендиргендиле. Табийгъат анга «жууапламай» хазна къояр эди…

- Кертиси бла да, табийгъатха сугъанакълыкъ этиу артда кесин билдиреди. Таулада агъачланы кесиу, лыжа жолланы ишлегенде тау этеклени рельефлерин тюрлендириу  жер юзюлюуге келтиреди, нек дегенде терекле тамырлары бла жерни къаты этедиле, юзюлюуден сакълайдыла. Жер юзюлсе уа, тюшген топуракъ ырхы бла келмей хазна къалмайды, ол а жагъаланы къум къагъытча ашайды. Тинтиулерибизни эсеплерине кёре, быллай болумла чыкъмазча рекомендацияланы дайым бергенлей тургъанбыз.

- Ангылаялмайма, агъачны кесип, жер юзюлюуден сакъланыргъа къалай боллукъду?

- Толусунлай ол къоркъууну кетерирге жарамаз, болсада, тиклени кючлендириу ишлени тамамлагъанда, аны иги да азайтыргъа онг барды. Тинтиулени бардыргъанда гитче чатланы эсеплеген эдик, къурулуш башланнгандан сора ала уллу жарла болгъандыла. Алагъа топуракъ къуйгъандыла. Алай башындан суу келгенде, аланы ашап кетгенди. Ырхыда топуракъ не къадар кёп болса, аны салгъан зараны аллай бирге ёседи. Айтханымча, ол жагъаланы къум къагъытча ашап, алада объектлени къалдырмайды.

- Илияс, ахча файда бир жанындан, бирси жанындан а агъачлагъа, таулагъа къаллай бир заран тюшюрлгенди.

- Энди агъачланы  мардасыз-чексиз къурутхандыла деп айтыргъа жарамаз. Сочини миллет паркы бу ишни къаты контрольда тутханды, хар терекни эсеплегенди. Сёз ючюн, уллу назы терекни эркинликсиз кесиуге тазир бир миллион сом болгъанды.

  - Бизде уа агъачланы кесиуге контроль къалайды? Бир 15 -17 жыл мындан алгъа, газ тартылгъынчыгъа дери, адамла агъачха барып, отун этгендиле. Бусагъатда уа анга чек салыннганын эшитгенме.

- Бизде да агъачлагъа бек сакъдыла. Лесхоздан ыразылыкъ алмагъанлай, агъачда терекни кесерге жарарыкъ тюйюлдю, тазир тёлерге тюшерикди. Сёз ючюн, терек къартдан жерге аугъан эсе да, аны отун этип алыргъа жарамайды.

- Былайда бир затны эсгерирге сюеме, бир эки жыл мындан алгъа Нальчикде Ленин атлы проспектде, талай башха орамда да тереклени бутакъларын кесип бир эриши этген эдиле.Анга адамла бек чамланнганлары эсимдеди.

- Алай этмей жарамайды, къургъакъ бутакъланы кетере турургъа керекди. Сора ала терк ёсгенлерини хайырындан терекле алгъыннгы сыфатларын женгил аладыла. Нальчикге жашил жахар деп бошдан айтмайдыла, мында, кертиси  бла да, терекле, битимле кёпдюле, алагъа тынгылы къарайдыла.

- Илияс, ушагъыбызны ахырында илму ишинги юсюнден билдирсенг эди.

  - Диссертация жазар умутлума, акъылымда эки тема барды. Бири география бла байламлыды, экинчиси уа – техника илмула бла. Ала экиси да магъаналыдыла эм илмугъа хайыр келтирирлерине ишексизме.