Азатлыкъ берген властьны жакълагъанды

Мусукаланы Туугъанны жашы Ахмат Къабарты-Малкъарда белгили адамды. Ол кеси заманында республикада инкъылап тюрлениулеге тири къатышханды, халкъыны келир кюню жарыкъ болур ючюн кюрешде бандитлени къолларындан жоюлгъанды.

Мусукаланы Къартлыкъны жашы Туугъан, Кёнделен жетинчи кере жангыргъанда, ары Булунгудан кёчгенди. Аны Гыттыуланы Жанголчадан эки жашы бла эки къызы, ол ауушхандан сора сабийлеге аналыкъ этген Маккаланы Жумхарийден да тёрт жашы болгъанды.

Ахмат 1883 жылда туугъанды. Ол заманда тёреде болгъаныча, атасы аны эфенди этерге сюйгенди. Алай бла, Ахмат Кёнделенде межгитледен бирине жюрюп, Къуран окъургъа юйреннгенди. Аны биргесине Энейланы Алий эфендини эки жашы Махмут бла Магомет, Ностуланы Юсюп, Къарачайдан белгили къырал къуллукъч, артда Москвада Наркомнацда ишлеп тургъан Алийланы Умар да окъугъандыла. Бир къауум жаш болуп, была артда окъууларын Дагъыстанда Темирхан-Шурада (Буйнакск) ёсдюргендиле, хаж къылыргъа да барып келгендиле.

Бу башында сагъынылгъан жашланы бири да болмагъанды эфенди. Ала, жангы власть жашауну иги жанына бурлукъду деп, анга ийнаннгандыла, анга къуллукъ да этгендиле.

Мусукаланы Ахмат 1917 жылда Нальчик округну председательлерини съездлеринде алыннганды большевик партиягъа. Андан арысында акъ аскерчиле бла кюршге чыкъгъан бирлешген отрядны комиссары болуп тургъанды. Аны жангы влстьны жаулары бла сермешледе жигитлигини юсюнден жыр тизгенле да болгъандыла. 1922 жылда, Къабарты-Малкъар автоном область къуралгъанда, Мусука улу областьны толтуруучу комитетини къурамына киргенди. 1923 жылда уа Къабарты-Малкъар область шариат сюдню председателини орунбасары болгъанды. Темукуланы Борисни архив къагъытла шагъатлыкъ этген китабында айтылгъаннга кёре, жангы власть Моллаланы Исхакъны, бусагъатда Нальчик-20 деген жер аны болуучу эди, ызындан тюшгенде, Ахмат аны юйюрюн къорууларгъа кюрешгенди. Алай бла кесине жаула тапханды.

Анда эки жыл ишлегенден сора, аны Малкъар окруны коммунист партия комитетини секратарына айыргъандыла. 1928 жылда уа аны ол комитетни бюросуну члени этгендиле.

Отузунчу жыллада республикада, саулай къыралда да ара мюлкле къурала башлагъанда, кёпле ачыгъандыла. Ол мюлклени къураргъа буюрулгъанла, байла, бийле бла бирге кеси къыйынлары бла аякъ тиреп башлагъанланы да тутуп, сибирлик этип, ырысхыларын колхозгъа, совхозгъа ётдюрюрге сюйгендиле.  Ол сынау кезиуде тилчилик, жалгъан дау айтыу адетге кирип къалгъан эди. Ол заманда Мусука улуна бютюнда къыйын тюшгенди – ол шериат сюдню, обкомну партия комитени бюросуну да члени болгъаны бла байламлы тау элледе даула чыкъгъан жерлеге жюрюгенди. Къолундан келгенича, кёплеге тюзлюкню орнашдырыргъа болушханды. Эфендилени тута тебирегенлеринде, аланы жакълагъанды. Чабдарланы Сюлемен шыйыхны да ол къоруулакп тургъанды деучюдюле. Аны тутаргъа юч кере келгендиле. Ол, элде эфендини иги ишлерине шагъатла табып, аланы тохтатып тургъанды. Ахмат кетгенден сора сынагъанды сибирлик ол аламат адам. Аллай юлгюле дагъыда келтирирге боллукъду.

Республикада бек намысы жюрюген адамладан бири, Къабарты-Малкъарны сыйлы устазы, иги кесек окъуу китапны да автору Борчаланы Азрет былай айта эди: «Атам Исмайыл бек ыразы эди Мусукаланы Ахматха. Огъары Бахсанда кёплени атларын кулакга чыгъарып, малларын да сыйыргъанда, атам Нальчикге келип, анга тюбеген эди. Ахмат Чалмасха комиссия бла бирге келип, кёп юйюрлени сибирликден къутхаргъан эди. Малларын къайтарыргъа оноу да чыгъаргъан эди…».

Айхай, къолдан кетген ырысхыны, тёгюлген суунуча, ким жыялады артха? Ол малла Элбрус совхозгъа ётгендиле деп, юч кере дауларгъа тюшгенди аланы сюрюп кетгенледен. Анга архив къагъытла шагъатдыла. Жоюлгъан да Мусукаланы Ахмат бла партияны окружкомуну секретары Николай Виноградов, шофёрлары Е. Караев аланы къолларындан этгендиле дейдиле.

Ахматны къарындашлары да кесине тийишли эдиле. Батокъа Бахсан ауузда мюлк тамата болуп тургъанды. Уллу Ата журт урушха, къыралны къоруулай, аны беш жашы кетгендиле: Мустафа, кичи Ата журт урушну 2-чи даражалы орденин алгъан лейтенант Хызир, «За отвагу» майдаллы Юсюп, Мажит, Къызыл Жулдузну орденине тийишли болгъан капитан Ибрагим. Аладан экиси – Ибрагим бла Мажит къайтхандыла. Ибрагим профессионал аскерчи болгъанды. ОЛ генеологияч илмуну мурдорун салгъан Александрны атасыды. Мажит а милицияда, орта мюлк къуллакълада ишлегенди.

Ахматны бир къарындашы Магомет, Эльбрус районда комсомолчуланы таматалары, 1928 жылда кулакланы къолларындан жоюлгъанды.

Племсовхозну директору Мусукаланы Хамитни Кёнделенде тутуп, фашистле Прохладнагъа баргъан жолда окоплада илишаннга салгъандыла.

Хызир деген къарындашы, Нальчикде окъуй тургъанлай, Ахматны бушуу хапарын эшитгенде, жюреги тутуп ауушханды.

Мусукаланы Исмайыл «Эльбрусский» совхозну, Нальчикде консерва заводну да директору болуп тургъанды. Къарындашладан кичиси эди ол.

Ахматны эгечлери Айшат Хаммалада (Барасбийлада), Батта Кертилада келин эдиле. Ахмат жоюлгъанда, аны Гирхожанда Отарланы юйлерине элтген эдиле. Аны тешген окъла жерге къалай къуюлгъанларын айтыучудула. Эгечи Батта уа, жюрегин сабыр эталмай, юсюне челек бла  сууукъ суу къуючу эди дейдиле. Ахмат да, ол да намазларын не къыйын заманда да тохтатмагъандыла. Жаболаны Якуб деп болгъанды. Ол да аллай, динин атмагъан, алай къуллукълада ишлеген адам эди. Аны къызы Фатимат, халкъ жазыучубуз Тёппеланы Алимни юй бичеси айтханнга кёре, Ахмат жашырын намаз эте тургъанлай, Якуб кирип баргъанды. Намазын бошагъандан сора, Ахмат: «Якуб, энди сен тасхамы билдинг», – дегенде, ол асыл адам: «Ахмат, мен аны бир кишиге да айтмам. Кесим да этеме Аллахыма къуллукъ», – деген эди. Андан арысында ала бир бирге къарындашлача болгъандыла.

Ахматны кесини да ариу юйюрю бар эди. Аны юй бийчеси Захират Къумукъланы Шаухалны къызы, Кациланы Хабуну анасыны эгечи, сют анасы эди. Ол тиширыу къымылдаулагъа тири къатышханды, алагъа билим алдырыргъа къыйын салгъанды. Душманла Ахматны ёлтюрген кюнде ол таулу тиширыуланы (горянкаланы) съездлеринде болгъанды.

Ол кюн Ахматны, нёгерлерин да Бахсан ауузуна тамата къызы Шамса ашыргъанды. Анга ол заманда онеки жыл бола эди. Ол, анасы айтыучусуча, атасына: «Сакъ бол», – дегенде, Ахмат: «Манга буюрулгъан окъ алыкъа хазыр тюйюлдю», – деп кюлген эди. Ол а аны сакълап тура кёре эдим.

Шамса Ленинчи окъуу шахарчыкъда, Ленинградда рабфакда, Къабарты-Малкъар пединститутда, Бийик коммунист эл мюлк школда да окъугъанды. Урунуу жолун Кёнделен район арада пионерле юйюнде башлагъанды.Уруш заманда партизан болуп, фашистле бла къазауатлагъа къатышханды, уста пулемётчу эди деп, аны энтта да эсгередиле. Сюргюнде агроном болуп ишлегенди. Ата журтха къайтханда уа, эллилери аны атасыны атын жюрютген колхозгъа председатель этгендиле. Ол жууаплы къуллукъда Шамса онжети жылдан артыкъ ишлегенди. Мюлк да айныгъанды, эллиле да анга ыразы болгъандыла. Аны баш иесси Бештокъланы Магомет Уллу Ата журт урушдан къайтмагъанды. Къызы Валентина уа сау алтмыш жылны иичинде Кёнделен элни больницасында акушер болуп ишлегенди.

Шамса эки кере да Ленинни ордени бла, «За боевые заслуги» и «Кавказны къоруулагъаны ючюн» деген эм башха майдалла бла да саугъаланнганды. СССР-ни, КБАССР-ни да баш советлерини депутаты болгъанды.

Ахматны бирси къызы Мариям урушха дери Нальчикде прокуратурада ишлеп тургъанды, партизанда болгъанды. Ол Бачиланы келинлери эди. Жашлай ауушханды. Жашы Алий Нальчикде жашайды.

Ахматны тамата жашы Алий журналист эди. Ол Уллу Ата журт урушда жоюлгъанды. Ол, лейтенат, этген жигитликлери ючюн бир къауум къырал саугъагъа тийишли болгъанды. Ол санда Къызыл Жулдузну орденине да. Аны аты «Заман» газетни редакциясыны къабыргъасында тагъылгъан эсгертмеде жазылыпды.

Ахматны кичи жашы Юсюп сюргюнде геологоразведкада ишлегенди. Андан къайтхан жыллада Малкъар театрны директору, ызы бла Нальчикде солуу паркны директору болуп тургъанды. Аны къызы Жеттеланы Людмила Нальчикни 18-чи школунда элли жылдан артыкъ ишлейди. Ол Урунуу махтаулукъну 3-чю даражалы ордени бла саугъаланнганды.

Мусукаланы Ахматны атын туугъан элинде колхоз жюрютгенди. Бюгюн ол Нальчикде, Тырныауузда, Кёнделенде орамлагъа аталыпды. Кёнделеннге кирген жерде Кърымшаухалланы Хамзат этген «Бушуулу таулу» деген эсгертме аны сыфатына кёре ишленнгенди. Анга аталгъан жырны Отарланы Омар ариу да, сюйюп да жырлаучу эди.