Халкъ тепсеулерибизни сейир дуниясында

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы бай тепсеу искусстволары кёплеге сейир кёрюннгени сёзсюздю. Бизни буруннгулу тепсеулерибиз макъам, тилек, къадар, турмуш  бла къысха байламлыдыла. Алада адамны урунуу жолу, халкъны жашауу, жаныуар эм битим дунияла, къылыкъ, тарых кёргюзтюлюнедиле. Адет-тёре жаны бла  да тепсеу  энчи магъананы тутады. Сёзсюз, адет-тёре тепсеуле бюгюнлюкде буруннгу заманладан башха болгъандыла, тюрленнгендиле. Алай не заманлада да аланы энчилигине ич сезим, тепсегенлени кеслерича макъамны ангылай билиулери саналгъанды.

Къарачай-малкъар адет-тёре тепсеуле буруннгудан келген халкъны жашауу бла байламлы тёрели байрамланы белгилерича болгъандыла. Адетледе тепсеу уллу магъананы тутханды. Сёз ючюн, «Хардарда» тепсеу сабан сюрюуге жораланады, «Апсаты» бла «Аштотур» - уучулукъгъа, «Кюрек бийче» - жауунну чакъырыугъа, «Элия» - урушну тейрисини ишлерине, «Байрым» - сабий туугъаннга, «Башил» - юйдегили болуугъа, «Хычауман» урушда жоюлгъанлагъа аталады, «Аймуш» - мал тутханланы тепсеуюдю эм башхала.

Халкъ тепсеуле эм биринчи жаратылгъанладыла эмда алада сакъланады бу искусствону терен магъаналы энчилиги да. Бирсиле аны мурдорунда къураладыла. Белгили хореограф М. Фокин тохтамагъанлай халкъ тепсеулеге къайтып, кесинги сынагъанлай турургъа тийишлиди, дегенди. Халкъ тепсеу хазнабызны терен тинтиу бир жаны бла аны айныуун жалчытады, бирси жанындан а, хар халкъ хореографиясыны болушлугъу бла дуния маданиятха къаллай къошумчулукъ этгени ачыкъланады.

Газетибизде халкъ тепсеулерибиз бла байламлы циклны ачып, аны  бардырыр умутлубуз.  Маданият къыйматларыбызны эсибизде тутарча, алада малкъар халкъны энчилиги чертилгенин энтта да бир кере белгилерча, ала унутулуп къалмазча, къатлап айтыу хайыр болмаса, хата келтирмез. Материалла Къудайланы Мухтарны «Древние танцы балкарцев и карачаевцев» деген китабындан алынып хазырланнгандыла.

«Аштотурну тепсеую»

Эл-Тюбюню кюнлюм жанында Догнат къаяны артында Аштотур таш орналыпды. Ол Тотур тейриникиди. Тотур  уучуланы бла бёрюлени жакъчысыды. Уучула, уугъа атлана, Аштотур ташны юсюнде биргелерине элтген ашларындан бир кесекни  эмда садакъ окъ къоюп болгъандыла. Артха келе, ала аны юсюне ёлтюрюлген малны башын –  Тотурну юлюшюн – салгъандыла.  Тотурну байрамын кюз артында белгилеп болгъандыла.

Малкъарлыла Аштотур ташны бек сыйлы кёргендиле. Аны къатында осал сёз айтмагъандыла, ыразы болмагъанларын билдирмегендиле. Керексизине ташха тиерге жарамагъанды, жаны бла шумсуз болуп озгъандыла.  Атлы, атындан тюшюп, бир кесек жаяу баргъанды.

Тотурну сыйына экинчи байрамны жаз башында, уучулукъ кезиу ахырына жетген заманда, белгилегендиле.  Аштотурну къатына битеу эл жыйылгъанды. Халкъ Тотурдан уучулукъ тап болсун деп тилегенди. Думаланы къатында Аштотур ташха буруннгудан бери да уучула табынып келгендиле.

Чегем ауузунда  аны къатында  жаз башыны биринчи кюнлеринде  къурманлыкъла союп болгъандыла,  тепсеп, жыр айтхандыла. Ызы бла бек тамата акъсакъал жамауатха ахшылыкъла тилегенди.

Гуманитар тинтиулени институтунда  ол мажюсю  тилекни бир гитче юзюгю сакъланады, аны малкъар-къарачай фольклорну устасы, КъМР-ни халкъ поэти Шахмырзаланы Саид Огъары Чегемде 111-жыллыкъ халкъ таурухчу Черкесланы Османдан жазып алгъан эди.

Тепсеу-жыргъа къатышханла бир тизгиннге сюелип, къолларын ёрге кётюргендиле, тилек этгенча. Тамата уучуну буйругъу бла  ала бир тобукъларына туруп, башларын энишге жибергендиле. Ызы бла аякъ бармакъларына сюелип, кёкдеги тейриге тилек айтхандыла.  Уучула онгнга, солгъа, артха, алгъа  ийилгендиле. Битеу тепсегенле Аштотур ташны къатына келип, аякъ бармакъларына сюелгендиле. Тамата уучу: «Аштотур!» -деп, бирсиле уа артдан-артха кетгендиле. Таш юсюнде ашарыкъ, садакъ окъла къойгъандыла, уулары жетишимли болсун деп.

«Аштотурну» экинчи тюрлюсю. Уучу бёрюню маскасын  кийип, ол жаныуаргъа кесин ушашдырып теберге кюрешгенди, бирси тепсеучюле да аныча этгендиле. Тепсеген заманда жыр айтылгъанды.

Бирде Аштотур ташны сыфатын къара жамычы къаплагъан эр киши къурагъанды. Отну белгиси уа аны боюнундагъы башлыгъы болгъанды. Эр кишиле «Аштотур» тепсеуню от тёгерегинде тепсегенлеринде, ала аны къатына жууукъ келгендиле, от бла гюняхларын тазаларгъа излегенча.  Биз уучулукъну тёресин бузгъан эсек, кеч бизни,  Аштотур, дегендиле.  Тепсеуню ахырында хар уучу ташны юсюнде бир саугъа къойгъанды.   

Жаш адам биринчи кере уугъа атланнганында, анасы  тёрели бёрекле биширгенди, эмда Байрымны жырын айтханды. Ол жыр айтылгъанда Байрымны сыфатында болгъан бир къыз сахна майданнга жууукъ келгенди. Аны аллына бирси къыз – жашны анасын кёргюзтген – жууукълашханды, ол къолунда Байрымгъа берирге деп бёреклери бла уллу табакъны тутханды.  Ол табакъны андан алып, уучуну «анасыны» тёгерегинде тепсейди. Ызы бла ала экиси да сахнадан кетедиле.

Тотурну сыфатын бёрю маска кийген тепсеучю да кёргюзтгенди.  Ол аякъ бурунларына туруп, бёрюню тырнакъларын кёргюзтгенча этеди. Жаш уучуну сыфатында жаш адам, садакъдан атханча тепсейди. Билмей тургъанлай анга жаз киштикни маскасын кийген жаш адам чабады.  «Жаз киштикни» бла жаш адамны араларында сермешде орталарына Тотурну сыфатында тепсеучю кирип, жашны къоруулайды.  Тепсеуню бошап, сахнадан терк кетедиле.

«Уучулукъну  энди башлагъан жашла, - деп жазгъанды Малкъондуланы Хамит, – тёрели бёреклени сыйлы жерге кеслери элтип салыргъа керек болгъандыла». Сыйлы жерлеге Чегем ауузунда  Уллу-Элде Тотур-Къала эм Апсаты-Къала саналгъандыла.  Бюгюннгю кюнде огъарыда сагъынылгъан ийнаныула тарыхны толкъунларында батхандыла, алай бу тепсеуню буруннгудан келген магъанасы уа сейирди, эрттегили тамырларыбызны шарт белгилейди