Ким биледи, таулулагъа да тюбеген болур…

Белгили алим Лев  Гумилёв тюрк тилли миллетлени тарыхларын белгили этерге, бек уллу къыйын салгъанды. Малкъар халкьны юсюнден а энчи чертип окъуна жазгъанды, сёзге, «Древние тюрки китапда быллай шартны окъургъа боллукъду:

 «VI-VII ёмюрледе деменнгили каганатха кирмеген «тюрклюле» къалай бла чыкъгъандыла. Аланы бир бирлери, ол  утъай, монгол сыфатлы окъуна болмагъандыла. Сёз ючюн,  тюркменлиле, османлыла, азербайджанлыла. Бир-бирле уа  каганатны къанлы душманлары окъуна эдиле: курыканла,  якутланы ата-бабалары, къыргьызлыланы ата-бабалары, хакаслыла. Ючюнчюле уа эрттедегили тюрклюледен алгъа окъуна къуралгъандыла, сёз ючюн, малкъарлыла бла чувашлыла...».

Алим къарачай-малкъар тил тазалыгъын сакълагъанын, анга башха тюрк тайпаларындан сёзге аз къошулгъанларын белгилегенди. Ол а миллет ёмюрлени ичинде бийик тау жерледе жашагъаны б ла байламлы болгъанын жазгъанды.  

Тюрк халкъны тарыхын терен сюзген алим  1912 жылда Царское Село элде туугъанды. Аны къадары, жашауу   сейир болургъа кереклиси биринчи кюнден да белгили эди: ол белгили орус поэтле - Николай Гумилёв бла Анна Ахматованы жашларыды.  Алай жашны насыбы тутмагъанды. Жашха тогъуз жыл толгъанда атасын революциягъа къажау тургъанса деп терслеп, илишаннга саладыла.

Аны ючюн а жашны сабийлиги  къарт анасы бла ётгенди. Школну бошагъандан сора аны къагъытларын университетге алмай къыйнайдыла, сылтаугъа  халкъны душманыны жашы болгъанын, ёзден тукъумун да саладыла. Тёрт жылны ичинде ол кёп жерледе урунады:    анга шахтёр, геолог, археолог  болуп ишлерге тюшеди.

Болсада битеу чырмауладан къутулуп, 1934 жылда  Ленинградны къырал университетини тарых факультетине киреди. Алай бир ауукъ замандан аны тутмакъгъа атадыла, окъуудан къыстайдыла. Анасыны болушлугъу  бла ол эркин болады,  эки жылдан а университетге окъургъа къайтыргъа онг да чыгъады.

 Келир заманда белгили алимге  билим  алай женгил берилмегенди.   Гумилёвха, биягъы, шургулу  кюнле жетедиле. 1938 жылда аны   жалгъан дау бла тутуп, 5 жылгъа   Норильскеге ашырадыла. Ол анда татарлыла, казахлыла  бла турады, аланы тиллерине - юйренеди, тарых бла кюрешиуюн  анда да къоймайды. Кюндюз  шахтада ишлейди, ингирде уа, онг  тапханлай, китапла окъуйду.

Тутмакъдан ол Уллу Ата журт урушну къазауат кюнлерини кезиуюнде чыгъады. Жаш адим Ата журтун къоруулау сермешлеге кесини ыразылыгъы бла кетеди. Ол  Къызыл аскерле бла Берлиннге дери жетгенди.

 Урушдан   сора университетни болжалдан алгъа тауусады,  аспирантурагъа киреди. Анда уа анга  белгили тарыхчы Артомонов бла танышыргъа, ол угъай, биргесине археология экспедициялагъа жюрюрге насыбы тутады.

  Алай а къадары тынчлыкь бермеди. Ол заманда анасы белгили жазыучу Анна Ахматовагъа «къазан къара» жагъадыла, «Звезда» эм «Ленинград» журналлада аны юсюнден доклад чыгъады. Аны бла байламлы жаш да кенгде къалмайды, аны аспирантурадан къыстайдыла.   1949 жылда   биягъы жалгъан дау бла 10 жылгъа тутадыла.

  Бу жол аны Караганда шахарны   къатында орналгъан, Чурбай Нура  энчи низамлы лагерьге ашырадыла. Къайда болса да, белгили алим тюрк тилли адамла бла, аланы тарыхлары бла шагъырей болургъа итиннгенди. Ким биледи, бу жерледе ол таулула бла да шагъырей болгъан эсе уа, илму ишлеринде малкъарлыланы  бошдан сагъынмайды алим. Ол заманда таулу халкъ зор бла Къазахстаннга кёчюрюлгенли беш жыл толгъан эди, кёпле уа Карагандагъа тюшюп, анда юйленнген эдиле.  

Тутмакъдан алим жаланда Сталин ауушхандан сора эркин болады.    Ленинградха къайтып, Эрмитажгъа  ишлерге киреди, «Древние тюрки»  темагъа доктор диссертациясын къоруулайды. Андан сора — ЛГУ-ну илму-излем институтунда — тюрлю-тюрлю къуллукълада уруннганды.  Тутмакъдан тутмакъгъа атыла баргъан жыллада чыгъаралмай къалгъан китапларын, ст атьяларын басмаларгъа  онгу болады.

 Белгили алим Лев Николаевич Гумилёв 1992 жылда Санк Петербургда ёлгенди. Кертиди, анга жаланда тарыхчы деп къойгъан терсди, ол толтургъан ишге багъа берген къыйынды.     Миллетлени жашауларын, табийгъат бла байламлыкъларын, аланы маданиятларын, бири биринден айырмай, къаты байламлыкъда   тинтирге кереклисин ачыкълагъанды. Халкъланы тарыхларын сюзе келип, этногенезни пассионар теориясын къурагъанды.  

Лев Николаевич бютюнда бек тюрк миллетлени тарыхларын ачыкълаугъа, аланы ата-бабаладан бери къуралыуларын, маданиятларын тинтиуге уллу къыйын салгъанды. Аны илму тинтиулерине дери уа  алимлени кебюсю тюрк миллетлени маданиятсыз, кёчгюнчю тайпалагъа   санап тургъандыла.