Тарых шартланы тинтгенде алимле жангылмазгъа керекдиле

Кавказ урушда ёлгенлени эсгериуню кюнюне аталып, хар жылдан да республикада бушуулу жумушла бардырыладыла.  Тарых  жаланда шартлагъа таянып, андан тюз хыйсап этерге тийишлиди. Алай, къаллай бир алим бар эсе, аллай бир оюм тууады, дегенча, тюзлюкню жашырып, тарыхны кеслерине таплыкъгъа ангылатхан алимле да аз тюйюлдюле.  Ма ол затланы юслеринден  КъМР-ни илмусуну  сыйлы къуллукъчусу, КъМР-ни илму эм техника жаны бла къырал премиясыны лауреаты, тарых илмуланы доктору, профессор, Гуманитар тинтиулени Къабарты-Малкъар институтуну директору Касболат Дзамихов бла ушакъ этгенбиз.

– Касболат Фицевич, Кавказ урушну, ол келтирген хатаны бла хайырны юсюнден даулашла кёпдюле. Тарых илму аланы юслеринден не айтады? 

– Ол урушну юсюнден илму ишле кёпдюле, аны XIX  ёмюрде тинтип башлагъандыла. Болсада урушну сылтауларыны юслеринден  оюмла кёп тюрлюдюле. Биринчилери  империялы ниетлени  сакълайдыла, бу кезиуню «колонияла», «владычество» деген сёзле бла  ачыкъларгъа боллукъду. Ол заманны  тинтиулеринде кавказлыла  билимсиз, адепсиз, культурасыз халкълача кёргюзтюледиле эмда аланы къоруулагъанлары тюздю деп   жазылады. Башхача айтханда, тау халкъланы  къолгъа жыяргъа, мында колония къураргъа деген сылтау бла башланнганды къазауат. Экинчи сылтау а – бу ишлеге къажау   миллет-азатлау къымылдау башланады.

XIX ёмюрде жамауатда  патчахны колониальный политикасына къажау болгъанла, аны терсге санагъанла алай кёп жокъ эдиле. Жаланда белгили демократла Белинский бла Герцен, философла Марксны эм Энгельсни    ызындан, Кавказ уруш миллет–азатлау къымылдау болгъанын  белгилегендиле. Алай аланы оюмларына ол заманда тийишли магъана берилмей къалгъанды.

Совет тарыхчыла Кавказ урушха эмда андан сора болгъан ишлеге башха багъа бергендиле – къазауат халкъланы эркинликлери ючюн кюрешча кёргюзтюледи. Академиялы илмуда ол   «кеси ыразылыкъ бла биригиу» деген концепцияны чеклеринде кёргюзтюлгенди. Ол а СССР къуралгъынчы да халкъла  биригирге итиннгендиле  деген оюмну жаяр мурат бла этилгенди. 

– Урушну сылтауларыны юсюнден оюмла кёпдюле. Къан тёгюлгенинде кавказлыланы терслегенле да бардыла…  

– Хау, 1980 жыллада совет  кавказоведенияда урушну запад адыгла, дагъыстанлыла, чеченлиле кеслери башлагъандыла, ала экспансия политика бардыргъандыла деген оюм туугъан эди. Къазакъ станицалагъа, патчах аскерлеге сунмай туруп чабыууллукъланы – партизанлагъа ушаш –   тау халкъла   башларын кечиндирир ючюн этгендиле, урушну ала кеслери ачхандыла, дегендиле  ол алимле.  Алай бла ала адыглагъа, башха халкълагъа этилген артыкълыкъны башын жулургъа  кюрешгендиле. 

1990 жылладан бери  Кавказ урушну юсюнден кёп сейир шартла ачыкъланнгандыла, материалла, документле басмаланнгандыла. Алада   тау халкъла Осман Тюркге ислам дин ючюн кёчюп кетгендиле деген шартха  баш магъана бериледи. Алай  ингилизли шпионла бардыргъан политика уа ахырда эсге алынмай къалгъанды. 

– Кавказ урушха аталгъан илму ишле кёпдюле.  Да сора тау халкъланы тарыхлары толусунлай тинтилгенди дерге боллукъмуду?

– Угъай, кавказоведенияда бу бушуулу кезиуден толу хапар берирге болушурукъ баш ангыламла окъуна алыкъа тохташдырылмагъандыла. Сёз ючюн, историографияда «Кавказ уруш» деп эрттеден хайырланнганлыкъгъа, урушну аты кёп тюрлю айтылады: «Орус-Кавказ уруш», «Халкъ азаплау уруш», «Антиколониальная» эм башхала.
Андан сора да «мухажирле» деген сёз да адыгла туугъан жерлеринден зор бла къысталгъанларын ангылатмайды. Ол жаланда терминлени тохташдырыу бла байламлы тюйюлдю. Былайда сёз концепцияны юсюнден барады, ол  тау халкъланы тарыхларына тюз багъа берирге болушурукъду.  

– 18-чи ёмюрде Къабарты Россейге кеси ыразылыгъы бла къошулгъанды. Ол а къан тёгюлмезине, чабыууллукъла этилмезине ышандырыргъа керек тюйюлмю эди?

 – Кертиси бла да бир-бир алимле ол келишимге таянып,  Къабарты Кавказ урушха къатышханына ишеклик туудурадыла. Алай 1760  жыллада адыгла сайлау этерге керек эдиле. Ол халкъны жери сыйырылгъаны бла  да байламлыды. Болсада миллет эркинлик ючюн кюрешни сайлагъанды, адамла кеслерини жерлеринде тынч-ырахат жашаргъа, социальный эм политика низамларын сакъларгъа сюйгендиле. 

Былайда бир юлгю келтирейим. 1778 жылда къабарты бийле орус аскерге къажау уруш ачадыла, бир ненча  аскер къоруулау ызны къурутур мурат бла. Аланы  тунчукъдурур ючюн, патчах къаты мадарла этгенди: халкъны къырыргъа экспедиция жибергенди. Бу ишледен сора генерал Якоби къабартылылагъа 10 минг сом, эки мингден артыкъ ат, беш мингден артыкъ тууар эмда тёрт минг къой берирча тазир салгъанды.  Ол халкъны тонау тюйюлмюдю? 

– Бюгюнлюкде тарыхны, эрттегили тёрелени,   миллет культураны жангыртыугъа баш магъана бериледи. Аны тюзге санаймысыз?

– Бу процессле арт  20 жылны ичинде барадыла. Алай бла уа Кавказ урушну магъанасына, сылтауларына да энчи эс бурулуп башлагъанды. Анга да сейир этерча тюйюлдю. Ол политика эм сезим магъананы тутады. Бир жанындан, тыш къыраллада жашагъан адыгла кеслерини туугъан журтларына Кавказны санайдыла. Башха жанындан а, Россейде бардырылгъан демократиялы процесслени кезиуюнде бир заманда кёп санлы шапсуг халкъ кесини туугъан жеринде миллет-культура автономия окъуна къураялмайды. Урушдан, зор бла кёчюрюлгенден сора Кавказда адыгланы жаланда беш проценти къалгъанын ангылагъан адамгъа сабыр кёллю болгъан къыйынды. 

Заман  кёргюзтгенича, кеслерини тарыхларын унутхан халкъла бара–баргъанда тас болуп къаладыла. Биз а  ёсюп келген тёлюлени ата-бабаларыбызны жигитликлеринде, эркинликге, ата журтларына сюймекликге юйретирге борчлубуз. Дагъыда   культурабызны, миллет сезимибизни, тилибизни сакълар ючюн да уллу къыйын салыргъа керекбиз. 

Адыгланы бу жарсыулу кезиуде жигитлери,  халкъны  ызларындан тизе билгенле аз тюйюл эдиле. Алай алагъа эсгертмеле салынмагъандыла, атлары орамлагъа берилмегендиле, ол а терсди. Тарыхчыла  Кавказ урушну Эсгериу китабын жарашдырыуну юсюнден сагъыш этерге керекбиз.

– Кавказ урушну сылтаулары кёпдюле, аны юсюнден башында айтдыкъ. Аланы ачыкълау миллетле аралы къаугъаланы туудурмазламы?

 – Бюгюнлюкде миллетлени араларында халла къырал оноучула Россейде битеу халкъланы да тарыхларын билирге, тинтирге борчлу болгъанларыны юсюнден айтадыла. Кавказ халкъла кеслерини тамырларын  билирге сюедиле. Алай эсе уа, алимле бла политикле жангылыргъа эркин тюйюлдюле. Озгъан заманладан хыйсап этиу федерализмни кючлерге, халкъланы бирикдирирге болушурукъду.  

Адыгла, къарачай-малкъарлыла да тарыхларында бек ачыулу, кюйсюз, бушуулу ишни сынагъандыла: кёчгюнчюлюкню.   Аны  унутургъа жарамайды, ол бизни халкъланы бютюнда жууукълашдырады.