Закийни юсюнден жангы сёз

14 января, 2023 - 09:05
Сёзю адам улуну эсине, жюрегине бир кюн жарыгъы, бир таш жарсыуу болуп кирген Къулийланы Къайсынны юсюнден кёп айтылгъанды, жазылгъанды, ол ишле баргъанлай турадыла. Алгъаракълада «Къайсыннга жюз атлам» фондну бла Мечиланы Кязим атлы культура фондну таматалары Тетууланы Хадисни эмда Аппайланы Ларисаны, «Уста»  биригиуню башчысы Бачиланы Хамзатны башламчылыкълары бла республикагъа закий поэтибиз Къулийланы Къайсынны 105-жыллыгъы бла байламлы Ставрополь крайны жазыучуларыны, поэтлерини къаууму келген эдиле. Ала Нальчикни Долинск районунда Малкъар халкъны политика репрессияланы кезиулеринде жоюлгъанларына аталгъан мемориалда да болгъандыла. Анда ставропольчу поэт Владимир Яковлев «Сказание о Кайсыне» деген аты бла китап чыгъаргъанын айтып, ары жыйылгъанланы андан алыннган юзюк бла танышдыргъан эди. Кете туруб а китабын саугъагъа бергенди. 
Бу китап энчи хатлыды, энчи ызлыды. Ол Къайсынны чыгъармачылыгъын санау бла башланады. Былайда: 
Жокъ болмаз поэт, ётгенде жылла, 
Сау турур поэт, китапла барда, – деп белгилейди автор. 
Китапха ал сёзню адабият кесаматчы Татьяна Пестрякова жазгъанды. Ол анда Къайсынны поэзияда да, саулай дуниялыкъда да уллу магъанасын, ата журтуна, халкъына кертичилигин белгилегенди. Кесаматчы таулу поэтни кёз къарамын дуния таныгъан шайырла Шекспирни, Дантени, Бёрнсну ич дуниялары бла тенглешдиреди, Къайсынны «Все мы вышли из «Шинели» Н. Гоголя. Всех нас родила «Мать» М. Горького» деген сёзлерин уллу орус адабиятха ыразылыкъны шартыча ангылатады. Ставропольчу поэт Владимир Яковлевни поэмасына багъа бере, кесаматчы бу чыгъарманы, къуралыу халына кёре, экспериментча, алай белгилейди. 
Ол керти да алай окъуна болур. Нек дегенде  бу сюжет ызлы поэмада автор, ала къайсы ёмюрледе жашагъанларына, жазгъанларына да къарамай, малкъар поэтни битеу дуниягъа белгили шайырла бла бир аш къанганы артына олтуртады. Бирде аладан бийикге окъуна кётюреди Къайсынны. Ол классикле назмучуну къонакъларыдыла, жер этеклеринден Чегем ауузуна келгендиле. «Чегемде къонакъбайлыкъ» деген биринчи бёлюмде быллай тизгинле бардыла: 
Назму болуп къалгъан поэт – таулу,
Бери жыяды ёлгенни, сауну.
Къонакъла кимледиле десенг,  Александр Пушкин, Михаил Лермонтов, Омар Хайям, Сервантес, Уильям Шекспир, Джорж Байрон, Верхарн, Сергей Есенин, Александр Блок, Низами, Борис Пастернак, Лев Ошанин, Виктор Гюго, Расул Гамзатов, Олжас Сулейменов, Давид Кугультинов, Константин Симонов, Эрнест Хемингуэй, Александр Твардовский, Эффенди Капиев, Тициан Табидзе, Андрей Дементьев, Юрий Визбор, Сергей Наровчатов, Анна Ахматова, Юлия Друнина, Вероника Тушнова, Виктория Одинцова, Корней Чуковский, Георг Гейм, Наум Гребнев, Дудин эм башхала. 
Къайсынны тилманчлары да бардыла анда: Олег Чухонцев шишлик этеди, Яков Козловский, кёзлери жиляй, таулу къама бла сохан кеседи, Юля Нейман аш къанганы жарашдырады…
«Сау келигиз, къонакъла!» деген экинчи бёлюм Къайсынны бу эсгериулери бла башланады: «Мен сау къыралда болгъанма. Мен бармагъан бир республика да къалгъан болмаз. Кёп жерлени ариулукъларын кёргенме, ыразы болуп, гыржынларын ашагъанма, чагъырларын ичгенме. Кёп халкъланы маданиятларыны, адабиятларыны юсюнден жазгъанма». 
Къайсын мында акъылман Омар Хайям бла кезиу назму окъуйдула. Алайда болгъан автор: «Къайсын кючлюдю – Кавказданды!» – деп белгилейди. Сора: 
Бизге жетеди, абынмазча,
Бизге жетеди, махтанмазча,
Поэзияда ачыкълыкъ,
Ма быллай ант къарындашлыкъ, – деп къошады. 
Бу назму эришиуде Къайсын Олжас Сулейменовха: 
Таулума мен, тауда тургъан,
Сен – тюзлеге къарам бургъан.
Къонакъса сен. Кел, тилейик бирге
Бу тауладан акъылманлыкъ бизге, – дейди. 
Ючюнчю бёлюмню жигити уа Шекспирди. «Онсегиз жыл да болмай эди манга, Москвагъа ГИТИС-де окъургъа келгенимде. Ол заманда мен поэзияны сайлагъан эдим артистликден. Къоркъмай эдим «поэт» деген сёзден, аны терен, къыйын да магъанасын ангыламай», – дейди Къайсын. Ызы бла аны «Гамлет» атлы назмусу келеди. 
Китапны автору былайда Къайсынны, Гамлетнича, шпагасы жокълугъуна жарсыйды, эрликден толу уллу жюреги болгъанына уа къууанады. 
Андан сора «Уруш» деген башы барады. Ол да Къайсынны Уллу Ата журт урушха баргъанын, анда болгъан затланы эсгериулери бла башланады. Анда болгъан сыйлы къонакъланы урушну юсюнден назмулары бла эсгериулери къошуладыла анга.
Андан сора – сюргюн. Жазыучулада аллай тёре барды эрттеден да – ким бек ачый эсе да, биринчи анга тынгыларгъа. Ол а мында – Къайсынны сёзюдю.
Тауда, бийиклени ортасында
Халкъны эси жагъады Эс Отла…
Тынгылашып, къозгъайдыла кюлню 
Ол поэтле – биледиле кёпню: 
Къоркъуу деген танышды алагъа,
Заман кёпню салгъанды базманнга…
Алай а малкъар поэт «Жаулукъ толкъунундан бийик» (поэманы кезиулю башы) эди. Мында Къайсын жыр айтханы да энчи белгиди. Аны уруш кийими-шинели  жюрегинден чыкъгъан назму тизгинча къыйынлыды, алай къатыды. 
Жетинчи бёлюмню аты уа «Къайсыннга жюз атлам» деген, Тетууланы Хадисни проектине кёре ишленнген жаяу жолчукъгъа аталады. Мында автор «Къайсын поэзиясы бла энчи къырал къурагъанды – анга Къайсыния деп атаргъа боллукъду. Ол барды, энтта ёмюрле жашарыкъды, анга аталгъан сюймекликча. Ол сюймеклиг а бу халкъ эсгертмеде кёрюнеди», – дейди. 
«Бешинчи колонна» дунияда бошалмагъан урушлагъа аталады. «Ариулукъну сыйлылыгъыны аллында» деген а – тиширыулагъа айтылгъан ариу сёзге. 
Чыгъарманы «Гитче ата журтум» деген башында Къайсын туугъан жерини, сабийлигини юсюнден айтады сёзюн. Мында бард Юрий Визбор таулагъа аталгъан жырларын да жырлайды.
Белгиленнгенича, поэмада Владимир Яковлев къонакъ поэтлени чыгъармаларындан юзюклени керек жерде тап хайырланады. Аны бла бирге Къайсын къонакъларына къалай жарыкъ болгъанын суратлай, миллетибизни ол ариу къылыкъ хунерин белгилейди.
Автор, бу башха-башха ёмюрледе, тюрлю-тюрлю жерледе туугъан, жашагъан, бир бирге ушамагъан тилледе сёлешген поэтлени Чегем ауузунда Къайсыннга къонакъ этип, аланы ауазларын сакълап, сейир чыгъармасында поэзия къарындашлыкъны бар халкълагъа юлгю этерге излейди. 
 
 
Мусукаланы Сакинат.
  • 17 просмотров
Поделиться: