Билим миллет байлыкъны бек аллындады

Совет власть бизнича миллетлеге берген игиликлени санасакъ, ол уллу хазнады. Ол байлыкъны бек аллында, айхайда, билим турады. Кертиди, алда да болгъандыла билимли адамларыбыз, алай ала асламысында арап окъуугъа тюшюннгенле эдиле. Кёнделенде тёрт межгит болгъанды. Алада медиреселеде башха элледен, Къарачайдан окъуна келип окъугъандыла. Къашхатау да ол кезиуледе уллу эл тюйюл эди, эки жюзге жууукъ юй. Алай анда Огъурлуланы Хажини медиресесинде элли-алтмыш жаш адам окъугъандыла. Огъары Малкъарда Асанланы Локъман хажи, Бызынгыда Кязим хажи арап тилден сора да, фарси тил, башха тиллени да биле эдиле. Аланы да болгъандыла сохталары.

Биринчи школ а Къашхатауда ачылгъанды 1902 жылда. Ызы бла Орусбийлада - эки, Хасауатда да бир школ. 1915 жылда уа ол Кёнделенде да болгъанды. Алада жюз бла жарым чакълы адам окъугъанды. Ала къырал бек аз ахча (120–150 сом) бёлгени себепли, элни хуржунуна къарагъандыла. Ол себепден жабыла, ачыла да тургъандыла. Алай а билимге итиниу салгъан урлукъ миллетге артдаракъ иги тирлик бергенди.

1922 жылда Нальчикде совет партия школ ачылгъанды. Анда совет партшколдан сора да, педагогика, эл мюлк, кооператив техникумла, фельдшер-акушер, тракторист курсла, коммуна школ да болгъандыла. Ол курсланы мурдорларында артда техникумла ишлегендиле. Белгили партия, къырал къуллукъчула Къумукъланы Салих, Будайланы Азрет, Махийланы Шаухал, Улбашланы Хабиж, Уяналаны Чомай, Хаммаланы Магомет, Черкесланы Ишу, Беппайланы Азнор, Отарланы Саид, Къудайланы Исмайыл, Мусукаланы Исмайыл да ол совет партия школда окъугъандыла.

1923 жылда Нальчикде педагогика техникум ишлеп башлагъанды. Анда Гуртуланы Берт, Макытланы Сафар, Отарланы Керим, Хочуланы Салих, Шауаланы Миналдан, Акъкъызланы Айшат, Атайланы Бузжигит, Бегийланы Шерифат, Бачиланы Майрусхан, Жантууланы Рамазан, Холаланы Азрет, Хоханаланы Адальбий, Къадырланы Шамарыу, Уяналаны Чомай, Маммеланы Магомет, Геляланы Рамазан эм башхала окъугъандыла.

1923 жылда бир ненча эл мюлк школ ишлегендиле республикада. Бири Моллаланы хуторда (Звёздный) болгъанды.

1924 жылда бир къауум окъуу юйню бир этип, аланы мурдорларында Ленинчи окъуу шахарчыкъ (ЛУГ) ачылгъанды. Ол окъуу шахарчыкъда Шахмырзаланы Саид бла Жаболаны Ахыя дерс бергендиле.

Анда ишчи факультет (рабфак) да болгъанды. Сёз ючюн, Къумукъланы Салих, Махийланы Шаухал, Курданланы Паша, Селяланы Махти, Шауаланы Акаш биринчи анда эл мюлк жаны бла окъугъандыла.

Бизде бийик билим алыргъа онг жаланда 1932 жылда чыкъгъанды. Аны ачарча мекям ишленнгинчи, студентлеге, анда ишлериклеге да Пятигорскда мекям бёлюннгенди. Ары Къабарты-Малкъар ишчи факультетде окъуй тургъанла - жюзден артыкъ адам кёчюрюлгендиле. Анда физика-математика, биология эм филология факультетле, кечирег а тарых факультет да ачылгъандыла.

Тёппеланы Сулейман ол институтда физика-математика факультетде, Ностуланы Магомет а тарых жаны бла окъугъандыла. Ботталаны Ибрагим, Мусукаланы Шамса, Тёппеланы Къаний да анда билим алгъандыла. Анда экижыллыкъ курсланы уа кёпле бошагъандыла: Будайланы Азрет, Созайланы Мариям, Мызыланы Адрай, Мусукаланы Мутай, Огъурлуланы Раиса, Рахайланы Фатимат эм башхала.

1934 жылда Къабарты-Малкъар педагогика институтха университет деп аталгъанды. 1936 жылда аны бошап, сексен устаз баргъандыла школлагъа.

Алай бла, алда Орджоникидзеде тюрлю-тюрлю окъуу юйледе окъуп тургъан эселе таулу жашланы бла къызланы бир къаууму, отузунчу жылланы экинчи жарымындан башлап къыркъынчы жылланы аллында уа Пятигорскда окъуу юйледе алгъандыла билим, усталыкъ да. Сёз ючюн, къыркъынчы жыллада КъМАССР-ни министрле советини председателини заместители болуп тургъан Мамуколаны Мурат Пятигорскда эл мюлк школда окъугъанды. Анда партия школну Мырзаланы Исхакъ бла Мусукаланы Хамит, сатыу-алыу техникумну Батчаланы Мурат, фабрика-завод школну Наршауланы Сакинат тауусхандыла.

1936 жылда Ленин атлы окъуу шахарчыкъ чачылып, анда юйретген усталыкълагъа кёре энчи окъуу юйле ишлеп башлагъандыла.

Республикалы къырал педагогика институтну мекямы, сегиз жюзден артыкъ адам жашарча, студент общежит да Нальчикде бусагъатда университет болгъан жерде 1937 жылда ишленнгендиле. Аны биринчи ректору Xату Сагидович Темирканов болгъанды.

Пединститутда 1952 жылда аспирантура ачылгъанды.

Биз сюргюнден къайтханда, 1957 жылда пединститутну мурдорунда Къабарты-Малкъар къырал университет къуралгъанды. Анда тёрт факультет болгъанды: тарых-филология, физика-математика, эл мюлк эм къурулуш инженерле хазырлагъан. Аны ректоруна Хатута Бербековну салгъандыла. Бусагъатда университет аны атын жюрютеди. Ол жыллада анда ишлегенлени санында филология илмуланы докторлары Аппайланы Аскерни бла Алийланы Умарны, химия илмуланы кандидаты Тёппеланы Сосранны айтыргъа боллукъду. 

1966 жылда КъМКъУ-да медицина факультет ачылгъанды. Ол ал жыллада «Лечебное дело» деген жангыз усталыкъ берип тургъан эсе, бюгюн студентле анда онтёрт клиника кафедрада кёп тюрлю усталыкъгъа юйренедиле: терапия, хирургия, стоматология, акушерство бла гинекология, сабий ауруула, жукъгъан ауруула, неврология, д.а.к.

Малкъар халкъ сюргюнден ата журтуна къайтхан жыл университетни къайсы факультетинде да таулу жашла бла къызла сюйюп окъугъандыла. Ол жыллада анда билим алып, артда уа тюрлю-тюрлю илмуланы докторлары, кандидатлары болгъанла да бардыла. Ол санда физика-математика илмуланы докторлары Абшаланы Магомет бла Темуккуланы Ибрагим, техника илмуланы доктору Ахматланы Мусса, филология илмуланы докторлары Ахматланы Ибрагим, Мусукаланы Борис, Толгъурланы Зейтун, Гузеланы Жамал, Жаболаны Екатерина, Отарланы Исмайыл, тарых илмуланы докторлары Мусукаланы Ахмат (Александр), Зумакъулланы Борис, кандидатлары Мызыланы Исмайыл бла Азаматланы Камил, философия илмуланы докторлары Эфендиланы Салих, Малкъондуланы Азрет, эл мюлк илмуланы докторлары Тамаланы Исмайыл, Малкъондуланы Хамит, Энейланы Салих, педагогика илмуланы кандидаты Гуртуланы Мариям эм башхала.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: