Намыс эте билиуню ачыкълагъан адетлерибиз

Бу жазыуланы автору – малкъар халкъ кёчгюнчюлюкге тюшгенде киши жеринде туугъан Асанланы Мухажирни жашы Орусбий Нальчикде Республикалы клиника больницада отоларинголог болуп ишлеп тургъанды. Жарсыугъа, ол жарыкъ, кимни жарсыууна да жууукъ-ахлусунача къарагъан, жумушакъ сёзлю, намыслы адам, ишин иги билген доктор дуниясын алышханды.

Атам бла анга жюрюй-жюрюй тургъанма да, ыразылыгъым да таза жюрекденди. Орусбий, шахар тийресинде – Кенжеде жашап, бар таулу кишилеча, мал да тутханды, башха ишге да уста болгъанды. Аны бу билдириую 2005 жылда жазылгъанды. Билмегенлеге, аллайла уа кёпдюле жашланы араларында, дерсди деп, андан къайтарыргъа сюеме Асан улуну жазгъанын.

Таулу миллетни жашауу узакъ ёмюрледен бери да къойла бла байламлыды. Озгъан ёмюрню тарыхчыларыны жазгъанларына кёре, битеу Кавказда адам башындан таулуладан кёп къой жетген миллет болмагъанды. Таулула къойну жюрюте да, соя да билгендиле. Биреулен алай хапар айтханды: «Къазахстаннга кёчюп баргъан жыл бир къарт къазахлы таулугъа къоюму сой деп тилегенди. Кеси уа, олтуруп, аны къойну къалай сойгъанына къарап тургъанды. Ол таулу къойну союп, тынгылы жарашдыргъандан сора, къарт къазахлы: «Ой бай, сиз бизден эрттегили миллетсиз – биз алыкъа къойну былай ариу соя билмейбиз», – деп, сейирсингенди».

Таулула къой малгъа аны жыл санына кере ат атап болгъандыла:

1. Алты айгъа дери – къозу.

2. Алты айдан бир жылгъа дери – токълу.

3. Бир жылдан эки жылгъа дери – ишек.

4. Эки жылдан юч жылгъа дери – ёнгеч.

5. Юч жылдан тёрт жылгъа дери – экинчи ёнгеч.

6. Тёрт жылдан беш жылгъа дери – ючюнчю ёнгеч. Бирле бу жыллагъа «зада», «узада», «дузада» деп да айтадыла.

7. Къойгъа алты жыл толса, анга мангырамаз дейдиле. Алай къой мангырамазгъа чыкъса, анга не эт, не жюн къошулмайды. Андан сора, бир бек иги тёлюсю болгъан къойну болмаса, тутмайдыла.

Къойну боюнун къыбыламагъа айландырып соядыла. Тартхан сол къулагъындан онг къулагъына этедиле, алай бичакъ богъурдагъыны ортасы бла ётсе, ол тапха саналады. Ызы бла жырадыла да, терисин алып, ичин чыгъарадыла, ичинден жёрме этедиле. Бауурун ызлап, ичине жау салып, неда ёпкесин, жюрегин жарашдырып, ала бла къурманлыкъ эт бишгинчи дери, шапала къонакъланы жубандыра турадыла.

Таулу тёреде союлгъан къойну жиклери бла жилик юлюшле этгендиле. Алай этер ючюн, къойну бек алгъа жети юлюш этедиле: эки жапхакъ, эки къабыргъа, эки бут, бир а сырт сюек. Сора аладан – бир къойдан – тюрлю-тюрлю даражалары бла оналты сюек (жилик) юлюш чыгъады.

Эки жапхакъдан – алты жилик: эки жауурун къалакъ, эки къысха жилик, эки базук.

Эки бутдан – сегиз жилик: эки ашыкълы жилик, эки орта жилик, тёрт жан сюек (эки тешикли, эки къалакълы).

Эки къабыргъадан – эки жилик: биринчи юч иеги бирден ногъана жилик (бирле къабыргъа башы дейдиле); эки къабыргъалада жыйырма иеги экишер кесиледи, аладан даражалы тёрт юлюш – башлы иеги (башлы иеги деп а тёшден жетгени ючюн айтадыла); алты юлюш даражалары азыракъ быгъын иеги.

Сырт сюек да онбеш-онсегиз юлюшге урулады: тёрт-беш боюн омурау, беш-алты шеше омурау, тёрт-беш кегей омурау, бир къулсюймез, бир къуйрукъ учу. Бойюн курмустук юлюшлеге салынмайды. Боюн омурауланы экиге урсанг, жыйырмадан артыкъ юлюш да болады сырт сюек.

Сайлагъанда, къонакъланы даражаларына кёре, къойну этин тёрт тепсиге тёртюшер юлюш этип саладыла. Нек десенг малны хар сюегини, эрттегили адетге кёре, бири биринден энчи сыйы барды. Юлюшле да хар адамны таматалыгъына, кичилигине кёре бериледиле.

1. Таматагъа-жауурун, къошакъгъа эки иеги, омурау, жёрмеден кесек, сохтадан кесек, аны юсюне, юлюшге саналмай, баш жарты бла къуйрукъ учу.

2. Жауурун къошакълары бла.

3. Ногъана къошакълары бла.

4. Ногъана къошакълары бла.

5. Жан сюек (тешикли) къошакълары бла.

6. Жан сюек (тешикли) къошакълары бла.

7. Жан сюек (къалакълы) къошакълары бла.

8. Жан сюек (къалакълы) къошакълары бла.

9. Ашыкъ жилик къошакълары бла.

10. Ашыкъ жилик къошакълары бла.

11. Къысха жилик къошакълары бла.

12. Къысха жилик къошакълары бла.

13. Базук къошакълары бла.

14. Базук къошакълары бла.

15. Орта жилик къошакълары бла.

16. Орта жилик къошакълары бла.

Эт юлюшле аз болсала, тёрт башлы иеги къошакълары бла да салынады. Алай бла бир орталы къой жыйырма адамгъа тамамлыкъ этеди.

Тиширыуланы таматасына, юлюшлеге саналмай, жаякъ, жиликледен а тийишли ашыкъ жилик, жан сюек, къысха жилик, орта жилик салынады.

Башны юсюнден айтханда, къонакъланы таматасына онг жаны бериледи. Юйден тышында къоншуда къартха неда жууукъ юлюшге башны сол жаны салынады.

Тамата, башны къолуна алып, аны бурунун эшик таба айландырып, къурманлыкъгъа алгъыш этеди. Сора бурун жанындан бир тигимчик кесип, сёзле айта, шапагъа береди. Ызы бла жаякъ жанындан тигим онг жанында олтургъаннга, сора сол жанында олтургъаннга, андан сора, кимге сюйсе, анга береди. Баш иги бишсе, сюеклери айырылып барадыла. Андан сора къонакъла къурманлыкъны ашайдыла.

Кертиси бла да, шёндю дунияда къонакълагъа тепсиле бла эт юлюшле салмайдыла. Болсада къойну юлюш эте билиу халкъыбызны терен акъыллылыгъын, намыс эте билиуюн ачыкълагъан адетлерибизден бириди.

Бюгюнлюкде, эт аш къангагъа салыннгада, олтургъан адамла хар бири, жыл санына кёре, эт жиликлени кесине тийишлисине узалсала, адетни бузулмагъанын белгилерле, ол ариу кёрюнюр. Къойла къуру да къурманлыкълагъа союла турсунла.