Талпыныулукъ, итиниулюк да болгъан махтаулу жылла

КъМР-ни 100-жыллыгъына

1923 жыл. Къабарты-Малкъар автоном область империалист эм граждан урушлада тууарылгъан халкъ мюлкню аягъы юсюне сала тургъан кезиуде партияны обкомуну орус тилде чыгъыучу «Красная Кабарда» деген газетини кёп материалларыны ичинде экинчи бетде бир гитче заметкачыкъ. «Буз ургъанда». Ол бизни ана тилибизде биринчи чыкъгъан заметка эди. Анда Къашхатау элде уллу буз ургъаныны юсюнден билдириледи, аны автору бусагъатда энчи пенсиячы Настаев Сохтады. Ол 12 августда эди. Бир ыйыкъдан а ол газетде Малкъарны биринчи революционери Юсуф Настуевни юсюнден халкъ жыр басмаланнганды. Ол жыр малкъар тилде, орус тилде, бир бирлерини къатларындадыла.

1924 жылны январында Магомет Энеев кёчюрюп, «Интернационалны» тексти, февральны ал кюнлеринде В.И. Ленинни ёлгенине жораланнган бушуулу митингде Ахмат Мусукаевни сёзю басмаланадыла. Ол номерден башлап, «Красная Кабарда» газетни башында «Битеу дунияны пролетарлары, бирлешигиз!» деген лозунг орус, къабарты эм малкъар тилледе берилип тебирейди, башха материалла да чыгъып башлайдыла.

6 апрельде уа газетни биринчи бетинде башындан энишге Настуев Батийни (Юсюпню атасы) Лениннге жораланнган уллу назмусун окъуйса.

Биринчи майдан башлап, «Красная Кабарда» газет «Къарахалкъ» атны алады, айтхылыкъ «Къарахалкъны» жолу алай бла башланады. Аны хар номеринде да материалла бир бирни хазна къайтармай юч тилде чыгъадыла. Аны таулу бёлюмюню материалларыны башлары окъуна ол заманны баш борчларыны юсюнден хапарлайдыла: «Кара халк», кетер карангылыкны», «Кара халк» эшит, тынгыла! Член бол кооперациягъа», «Холамда крестьянский комитет взаимопомощи ишлейди», «Кой халекликни, кетер жахилликни!», «Кашхатауда калын жокду» (латин алфавитге кёчгюнчю къ бла ё, ю харфла жокъ эдиле).

Жахилликни кетериу, окъууну-билимни школуна чыгъыугъа итинирге кереклиси газетни хар номеринде чертиледи. «Къайры барадыла» деген заметкада былай  жазылады:

«Советске власт не кадар бир билим бере, окутурга курешсе да, биз кача барсак жарамаз. Бизден калган дуния кибик дунияда турган затланы билмесек жарамаз, артыбызга карамайык, аллыбызга барайык».

 «Бизни Балкарда асыры коп окуган адам да жокту, энтда карап окурга, жашланы, кызланы жазарга керекбиз. Партина ячейкаланы бла комсомол ячейкаланы борчу командовать этип жарамаз, болушхан а бир, бир минутха да тохтамай керекди».

«Совет власт келмекликден бизге бек уллу хайыр окууду, унутмасак кара халк, тупке тушип, эзилип тургандан куштден чыкганбыз. Бизден тогулген канны, биз корген кыйынлыкларыбызны... окуу бла кайтараллыкбыз. Совет власт келгенли бизге тенгчилик бердиле, тау тил бла окурга энди кюнле келедиле, тилибизде окурга, жазарга уйренейик, ууак-ууак окууланы барысын билейик. Хайда окууук, хайда окуук, окумаган сокурду. Окурга курешейик, таулула, жангы окуу чыкганды».

Бир бёлек жылдан газетде окъууну юсюнден башха тюрлю материалла, къуру чакъырыула угъай, окъууну барыууну юсюнден заметкала табабыз. «Окъуу иш Огьары Малкъарда къошлада (Менскокда). Миспакда школ ачылгъанды 15/Х-30-чу жылда. Эртденликде сабийле окъуйдула. Сабийле къутулгъандан сора тиширыула, эр кишиле окъуйдула, окъуу иш бек иги барады».

«Окъуу фронтда» деген рубрикаладан биринде былай билдириледи: «Бусагъатда Шаурдатда         6 ликпунктда окъуучуланы саны 414 адам боладыла, быладан 85 тиширыуладыла».

Устаз курсланы биринчи бошап чыкъгъан 24 адамгъа халкъны наказын газетде жюрегинг къозгъалмай окъуяллыкъ тюйюлсе. Устазладан уллу умут бла бирге, статьяда аланы халкъны аллында уллу борчлары аламат тап эм тюз чертиледиле. Ленинчи окъуу городокну юсюнден газетде кёп материалла басмаланылгъандыла.

Жыйырманчы жыллада класс кюрешге, жалчыланы жашауларына газетде энчи эс бурулады. Аладан биринде - «Жалчылагъа артыкълыкъ» деген корреспонденцияда быллай тизгинлени окъуйса: «Мызыланы Тууду жалчы тутханды бир жылгъа бир ийнек берирге айтып. Жалчы бир алты ай къадар жалчылыкъда ётгенди, алай болсада кёп къыйынлыкъ бла жашагъанды, ол алты айны ичинде, ахырында къыйынлыкъны кётюралмай, жалчы къачханды, хакъын да алмай. Тууду аны ызындан къуууп жетип, ызына къайтара тургъанлай курсантла жетип къутхаргъандыла. Артыкълыкъны заманы кетгенди, артыкълыкъ болмазгъа керекди».

Эндиги тёлю ол затланы газетледен, китапладан окъуп биледи, жыйырманчы жыллада уа газет класс душманла бла бизни партия, бизни халкъ бардыргъан кюрешге жигер къатышып болгъанды. Колхозла къуралып башларны аллында ол кюреш бютюн къатыланады, газетле, ол санда «Къарахалкъ» газет ол кюрешни суратлайдыла.

«Бусагъатда бизни аллыбызда тургъан иш душмансыз социализмни къурагъанды, шибила чыракъ, кёпюр ишлемеклик, телефон салмакъ, д. а. к. Бизни бары кюрешмеклигибиз анданды... Паразитлени арабыздан тамыры бла юзербиз». Ол сёзле 1928 жылда область партконференцияда сёлешиуледендиле.

«Кулакланы жауу,

Жарлыланы къадауу,

Социализмни ачхычы,

Мискинлени кёз жауу

Кооператив деген сенмисе».

Ол тизгинле кооперацияны, колхозланы класс къыйматын суратлайдыла. Бандитле Ахмат Мусукаевни  эм башха жолдашланы ёлтюргенлерине жораланнган бушуулу митингни юсюнден отчёт, класс жаулагъа къажау кюреше, аланы тамырлары бла къурута, жарлы халкъ партияны башчылыгъы бла социализм къураргъа таукеллиги суратланады. Аны ызындан «табып (класс) душманланы къурутуп, большевик коллективизацияны жолуна къаты тохтайыкъ»; «Болгъан кючюбюзню коллективлешиуге салырбыз!» эм башха рубрикала бла номерден номерге колхоз къурулушну юсюнден материалла басмаланадыла.

«Малкъар округну «Акъ суу» элинде 104 мюлкден Ностуланы Юсюпню аты бла колхоз къуралгъанды. Малкъарны коллективлендириуде бу эндиге дери сагъынылмагъан жетишиминде Малкъарны жалчы эм орталыкъ къаууму коллектив мюлклени хайырына тюшюннгенди».

Ма башха заметка «Малкъарияны сыфаты танымазча тюрленнгенди. Сёз ючюн 1931 жылда 73,5 процент жарлыладан, орталыкъладан колхозну жолуна тизилгенди, битеу колхозланы саны 23 колхоз болады» (14 январь 1931 жыл).

1931 жылда «Къарахалкъ» газет юч тилде юч газетге бёлюнеди, бизни тилде «Ленинчи жол» газет чыгъып башлайды. Жарсыугъа, бизни къолубузда ол газетни жаланда 1932 жылны биринчи жарымыны номерлери бардыла. Алай ол сакъланнган номеринде окъуна газет партияны область комитетини башчылыгъы бла Къабарты-Малкъарны уруннганлары бардыргъан уллу ишленича, партияны башчылыгъы бла совет халкъ социализм къурауда бардыргъан деменгили ишлени юсюнден хар номеринде хапарлап тургъанын туура кёребиз.

«СССР 1932 жылда не затлагьа кюрешерикди? Бешжыллыкъны пропаганда этиу - социализмни пропагандасын этиудю» деген башы бла къыралда этиллик ишле кёргюзтюледиле. Башха материал «2-чи колхоз съездни оноуларын жашауда бардырыргъа», Партия жол бергенди, ол жол бла барырбыз» деген рубрика бла басмаланнган кезиуде быллай тизгинле бардыла: «Ала юре бир турсунла, жюреклерин жарырбыз».

Баргъаны боллукъду.