Дарманлыкълары болгъан ашларыбыз

Малны сойгьанда таулула аны бир затын да зыраф этмегендиле. Ушхолу, сёсю деп неге айтылгъанын билмегенле, бюгюнлюкде жаш адамланы араларында къой да, таматалада да тюбейдиле. Аны себепли Толгъурланы Бекмырза жазып къойгъан бу халкъ хазнаны бюгюнлюкде, келлик заманда сакъланнганы да бек магъаналыды.

Ушхолу деп малны ичине (ёпкеси, баууру, жюреги, чегиси, бюйреги, кьара чегиси) айтадыла. Аланы хар бирин да тап жарашдырып, ашла хазырлагьандыла. Сёсю уа уллу магьанасы болгъан зат тюйюлдю, болсада халкъда жюрюгенди. Жёрмеден артыкъ къалгьан къара чегини ариу сыгъып, тёгерек чулгъап биширгендиле. Сёсю деб а анга айтхандыла.

Ийнек къозлагьандан сора аны юч кюнню ичинде сауулгьан сютюн къайнатып, ырпыс этгендиле. Аны туз да себип ашагьандыла.

Алгъын боза эте, къара сыра сюзе билмеген айып болгьанды. Бусагъатда уа ол да къала барады. Ол болмаса уа, ичер зат табылмаз дегенле да чыгъарла. Алай иш анда тюйюлдю. Мени оюмума кёре, шёндю сатылгъан осал аракъыны ичип, онгсуз болгьандан эсе, боза жюз кереге да игиди. Бюгюнлюкде бозаны жарашдыра билгенле эллерибизде жокъну орунундадыла. Ол а миллетибизни энтта да бир энчилиги тас бола баргъаныны юсюнден айтады.

Энди уа мен сизге хуппегини юсюнден къысха айтыргъа сюеме. Ата-бабаларыбыз аны жылылай ичгендиле, не ючюн дегенде, аны дарманлыгьы барды. Къарыны, чегилери (ичи къатып) ауругъанла, ётлеринде, бюйреклеринде юзмез неда ууакъ ташчыкъла болгъанла аны энчи хайырланнгандыла. Сёз ючюн, ол юзмезден бла ташладан адамны ичин тазалагьанды. Халкъда, ойнап, бир-бир тукъумлагъа Хуппегичилары деп да айтхандыла. Бюгюнлюкде аны тюкенде дарманча сатханларына кесибиз шагьатбыз.

Бир жол, кёчгюнчюлюк жыллада, Орта Азияда болгъан бир затны юсюнден билдирирге сюеме. Быллым элде жашап тургъан (ауушханды, жаннетли болсун) Ёзденланы Уммолат бир кере менден хуппеги неге жарагъанын билемисе деп сорду. Мен анга жууап табалмадым. Ол а:

- Ахшы жаш, аны бла адыр жуусала, бир тюрслеп къара ол аны къалай ариу этгенине. Сора аны къаллай хайыры болгьанын машинаны радиаторуна къуйсанг да кёрюрсе, - деди.

Мен ол затланы бир чыганлы тенгиме айтама. Ол да, сейирге къалып, радиаторгъа хуппеги къуяды. Бир ненча кюнден ачып къарасагь а, машинаны мотору, радиатору да тазаланып, чыммакъ болуп тура эдиле. Кертиси бла да, ол бек сейир болумду.

 Миллет аш-сууубузгъа энтта да бир кере къайта, таулу хычинни бла бёреклени юсюнден къысха айтыргъа сюеме. Халкъда бишлакъ хычин, картоф хычин, хычин, сюзме бишлакъ, мерехуан хычин, сохан хычин, жууа хычин, дугьума хычин, эт хычин, жукъа эт хычин, хумужу хычин, кёмюлген хычин жюрюгендиле. Бёреклени да этден, бауурдан, бишлакъдан, картофдан, къудорудан, чюгюндюр башдан, ич жаудан, алмадан, кертмеден, дугъумадан, наныкъдан, къара наныкъдан, шапталдан, тюртюден, къасмакъдан эм дагъыда башха затладан да этедиле.

Жаз заманда малкъарлыла ашда тюрлю-тюрлю жемишлени бла хансланы да хайырланнгандыла. Мен да аланы тизмесин келтирирге сюеме: тихтен, къалияр, мурса, мант, зыка, мыстыкъулакъ, оразык, жыгыра, гедигин, жууа, дугъума, мандалакъ, кендираш, хыяр, юч чайрак, жилик, тужур, къара наныкъ, къызыл наныкъ, къара шхилди, къызыл шхилди, шах-шах, агъач алма, агъач кертме, чертлеуюк, чынар, къара дугьум, жабышмакъ (сууун), тукъузгю, зарги (балам), тюртю, къасмакъ, юлёкъу, къушхамиш, балли, жуммукъкъул, беш-бармакъ.