Жыр дегенинг – таурух хапарлы

Халкъ жырла миллет эсни сакълагъан тарых шартланы кюбюрчегидиле, халкъыбызны келген жолуну шагъатларыдыла. Ма андан барды алада, узакъ ёмюрлеге элтип, анда халкъ жигитле бла тюбешдирип, ёхтем этер, къачан эсе да миллетибиз чекген къыйынлыкълагъа жарсытыр кюч.

Таулула не заманда да жыргъа сый бергендиле. Аты айтылгъан немисли алим Г.Мерцбахер 1891 жылда сентябрьде Басхан ауузда Орусбийлада къонакъда болуп, ол шартны юсюнден былай жазгъанды: «Мен кёрген муслийман халкъланы араларында музыканы тау татарлыладан бек сюйгеннге тюбемегенме. Аланы жырла, макъамлары мудахыракъ эселе да, ариу эшитиледиле, тынгылагъанны жюрегине жетедиле…» Орус этнограф Г. Чурсин а бир халкъ байрам, бир юйюр къууанч да – той, сабийни бешикге салыу, къонакъ алыу, жангы юйню къурманлыгъы… – бири да жырсыз болмагъанларын айтады.

Озгъан ёмюрледе малкъарлыланы жыр хазналарына эс бургъанла дагъыда болгъандыла. Композиторла С. Танеев бла М. Балакирев, алимле М. Ковалевский бла И. Иванюков, фольклорчу, этнографла В. Миллер бла М. Гайдай, Терк областьда жер чекле жаны бла ишлеген управленияны бёлюмюню таматасы Н. Тульчинский, эм башхала. Ала Орусбийланы Сафар-Алийден бла Науруздан бир къауум жыр жазып алгъандыла.

С. Танеев Исмайылны ауузундан, ол къыл къобузда согъуп, жыйырма жыр жазып (нотала бла) алгъанды. Композитор ол жырланы магъаналарына кёре тёртге бёлгенди: бек эрттегилиле; нарт эпос; тарых жырла; кеч жазылгъанла.

1903 жылда Н. Тульчинский «Терский сборник» журналда Орусбийланы Науруз жазып, Къаншаубий», «Гошаях», «Къайсынла», «Татаркъан», «Басханукъ» деген халкъ жырланы басмалагъанды. В. Прёле 1909 жылда Будапештде чыкъгъан журналда «Гапалау», «Къанамат», «Илияс», «Мажир», «Жёрме», «Солтан» дегенле бла отуз тёрттизгин ийнар чыгъаргъанды.

Малкъар халкъ жырланы жыйгъанланы араларында Шахмырзаланы С., Отарланы С., Сотталаны А., Холаланы А., Малкъондуланы Х., Хаджиланы Т., Тёппеланы А., Орусбийланы Ф., кёп башхала да бардыла.

1968 жылда. Хубийланы Магомет жыйып, «Къарачай-малкъар совет халкъ жырла», 1969 жылда «Малкъар халкъ жырла» деген жыйымдыкъла чыкъгъандыла. Алагъа мажюсю заманладан къалгъан, озгъан ёмюрледе къуралгъан тарых-жигитлик, сюймеклик жырла, Совет Союзну заманында къуралгъанланы да къаууму киргендиле.

Халкъ жыйылгъан жерде уллу кёл кётюрюулюк бла айтылгъанла уа тарых эм жигитлик жырладыла. Алада жашауда болгъан керти затла суратланадыла, керти жигитлени атлары айтылады. Аланы бек эрттегилилери – «Къарча», «Батыр Боташ» дегенча – акъсакъ Темирни заманындан (1395, 1400 жж.) хапарлыдыла:

Келди хапар: Акъсакъ Темирни аскери

Жетип келед, Тохтамыш бла урушха.

Муслимандан башхасы къачады кери,

Бюгюн бармайд киши алагъа болуша… – деп айтылады «Къарчаны» бир вариантында. Жау аскери Чегем, Холам-Бызынгы тарларына кирип, адамла букъгъан къалаланы чачадыла, сау къалгъанланы жесир этип сюредиле, «кёп эллени къуругъан эд тамыры…». Сау къалгъанла таулагъа къачадыла.

Акъсакъ Темир дорбунланы къан этди.

Къарт, сабий деп къарамайын, сан-сан этди.

Иесиз итле бёрю болуп улуйла.

Жер башындан таулу элле къуруйла. Оу! Оу! Оу!

Башха вариантлада уа бу жырла таулулагъа бир жанындан сванлыла, бирси жанындан къабартылыла чапханлары айтылады.

Алимле айтханнга кёре, жортууул жырланы къаууму: «Сарыбий бла Къарабий», «Мызы бла Зорт», «Къайсынла», «Бекмырзала, Къайсынла», «Мисирбийни жыры», «Къанукълары», «Чёпеллеу» эм башхала XVI-XVIII ёмюрледе къуралгъандыла. Бу жырла жигитликни юсюнден айтханча кёрюнселе да, бары да бирге ушамайдыла. Бирлери жортууулгъа чыгъа эселе, башхалары аллайладан къоруулайдыла халкъларын. Ма аны ючюн алада жигитлик махталса да, багъа уа хар ишге кесича бериледи. Башхагъа чабыуулукъ этгенлени ёлюм сакълайды ол жырлада

Миллетибизни озгъан ёмюрледе да къонакълыкъгъа, жортууулгъа, къоруулаугъа дегенча, не тюрлю болумгъа да энчи къарамы болгъанды. Кишиликге уа махтау ол тюз ишни юсюнде этилсе салыннганды.