Тарых – ол алимлени, жазыучуланы ишиди, халкъ а мамырлыкъны кюсейди

21 майда Кавказ урушда ёлген адыгланы эсгериуню кюню белгиленеди. Ол къазауатдан бери бир ёмюр бла жарымдан аслам заман озгъан эсе да, миллетни тарыхын билиуню, аны ёсюп келген тёлюлеге тюз юйретиуню  магъанасы уллу болгъанлай къалады.

Жазыучу, журналист Анфиса Фирова (Канукова) жарыкъландырыу иш бла кюрешеди. Ол жазгъан «Хьэтхэр» роман да адыг халкъны ата-бабаларыны тарыхларын тинтиу бла байламлыды. Биз аны бла чыгъармасыны, шёндюгю кезиуде адабиятны болумуну юслеринден ушакъ бардыргъанбыз.

– Анфиса, «Хьэтхэр» романны жазаргъа кёлюнге къалай келгенди?  

– Бир жол «Адыгэ пасалъэ» газетни алгъыннгы баш редактору Мухамед Хафицэ бла ушакъ бардыргъанымда, ол тарыхчыла хатты бла адыгла бир халкъ болгъанларын айтадыла. Алай бизни ана тилибизде бу миллетни юсюнден бир китап да жокъду, адамланы эсинде къалырча бир шарт да жазылмагъанды, дейди. Биле болурсуз, Хаттия къырал бизни ёмюрге дери 2-2,5 минг жыл алгъа Анатолияны ара эм къыбыла-кюнчыгъыш жанында орналгъанды.
 
Хапарла, новеллала жазып тургъанма, алай тарых романнга жетишаллыкъма деп акъылыма  да келмегенди. Ол асыры уллу, жууаплы иш болгъанын ангылагъанма. Хафицэ бла тюбешиуден сора уа хатты халкъны къадары, ол жокъ болуп, тарыхда ыз къалмагъаны кёлюме бек жетгенди. Ма алай келгенди эсиме роман жазаргъа акъыл.

Аны биринчи томун айны ичинде бошагъанма. Хаттия Египетни фараону Рамсес бла мамыр келишимни къабыл кёргенини юсюнден хапарны алгъын да окъугъанма. Урушну, аны сылтауларыны, баргъаныны юслеринден шартла клинопись таблицалада жазылып, бизни заманнга дери жетгендиле. Ала шёндю Тюркде сакъланадыла.
 
Китапда ма ол кезиуню юсюнден барады хапар. Мухамед Хафицэге, биргеме ишлеген журналистлеге да ыразылыгъымы айтыргъа сюеме. Ала халкъыбызгъа магъаналы иш бла кюрешгеними ангылап, башха затлагъа бёлюнмей кюреширча онгла къурагъандыла.
 
Роман битеу акъылымы, заманымы да алгъанды. Кече уянып, эсиме келгенни унутмазча къагъытха тюшюрюп, тангнга чыкъгъаным да болгъанды. Мен ол кезиуде болуп, хар нени да кёзюм бла кёргенча, билген хапарланы айтханча сезгенме кесими.

– Мен билгенден, сен эколог билим алгъанса. Тарыхха сейир а неден башланнганды?

– Античность, мифология, буруннгу Греция, Рим хар кимге да сейирди десем, жангыллыкъ тюйюлме. Студент жылларымда библиотекада экологиядан, биологиядан китап бла бирге Египетни, Майяны, античностьну юслеринден  чыгъармаланы алгъанма. Биринден арысам, экинчисин окъуй, билимими кенгертгенме.

Жазып кеч башлагъанма – ючюнчю курсда. «Синамис» биринчи китабымды, ол баш жигитни атыды. Жаш жазыучуланы «Млечный путь» клубуна киреме. Аны башчысы Хахов мени Мухамед Хафицэ бла танышдырады. Ма алай кюрешип башлагъанма «Адыгэ псалъэ» газетде журналистика бла.

– Романны къуралгъаныны, баш жигитле кимле болгъанларыны айтсанг эди.

– Жигитле тарых адамладыла, жаланда сыфатларын кенг этгенме. Хапар жашауда болгъан ишлени юслеринден барады. Баш жигити Алядаманы къурагъанма ансы. Аны юсю бла хатты миллетни къадарын кёргюзтюрге кюрешгенме.

Алядаманы сабий заманында Къара тенгизни халкъларындан урлап, Хаттиягъа элтгендиле, анда ол къул болуп тургъанды. Къыралны аллында жигитлиги ючюн патчах эркинлик берип, ол кемеде туугъан журтуна, Меотидагъа, къайтады. Роман алай бошалады.

Окъуучула андан ары не болду, ол сюйген къызын Рамсесге бергенлерине къалай тынчайып къалды, деп соруп тургъандыла. Алагъа жууаплар мурат бла экинчи томну жазаргъа кёлленеме.

– Ишде чырмаула болгъанмыдыла?

– Экинчи китапны жазгъанымда тарых материалла жетишмей, кёп излерге тюшгенди. Меот тайпаланы, ала адыг халкъны ата-бабалары болгъанлары белгили шартды, тарыхларыны, жашауларыны, къоншула бла байламлыкъларыны юслеринден илму тинтиуле жокъну орунундадыла. Роман Боспор патчахлыкъ къуралгъан кезиуню юсюнденди.

Шартланы греклиледе излерге тюшгенди. Нарт эпосну да жангыдан тинтгенме, бир-бир болумланы андан алгъанма. Романда амазонкаланы юслеринден да жазама. Аланы аскер усталыкъларыны, сауутларыны, кийимлерини юслеринден толу билмей, жазып башларгъа базынмагъанма.  

Ючюнчю тому уа Хаттияны чачылыууну юсюнденди. Бу къырал айныуну эм бийиклигине жетгенди. Алай Ассирия бла къазауатда чачылып кетгенди. Ма алай бла романны мураты толтурулгъанды – Хаттияны айныуундан башлап, чачылып, халкъ тас болгъан кезиуге дери сюзгенме.

– Тарыхчыла чыгъарманга оюмларын билдиргенмидиле?

– Алыкъа угъай, алай айтсала уа сюерик эдим. Баш муратым хатты халкъ адыгланы ата-бабаларына нек саналгъанларын, ала къаллай тилде сёлешгенлерин, къыралны болумун ачыкъларгъа эди. Тинтиуле кёргюзтгенлерича, аланы тиллери адыг тил бла келишеди.

Ахыр 200 жылда европалы археологла эм восток тиллени тинтиучюле кюрешедиле бу иш бла. Ала клинопись жазыуланы транскрипцияларын баям этгендиле латин тилде. Ма шёндю аланы окъусам, адыг тилде жазылгъанларын ангыларыкъса.

Тарых шартланы азлыгъы ючюн бир-бир затланы эсиме келтирип, къурап жазаргъа тюшгенди. Сёзге, ол кезиуде Къара тенгизни тёгерегинде бир къырал болгъанын жазгъанма - шёндюгю Тюркню бла Шимал Причерноморьени жерлеринде. Ол чачылып, аны мурдорунда башха къыралла къуралгъандыла. Шёндю уа ол бурун жазыуланы тинте, хаттологла бла ушакъла бардыра, мени оюмум тюз болгъанына тюшюннгенме. Китапда тарых жангылыч этмегениме бек къууаннганма.

Дагъыда чыгъарманы таза тилде жазаргъа кюрешгенме. Арап, тюрк тилледен кирген сёзлени кесибизде болгъан, алай шёндю унутула баргъанла бла алышханма. Нарт эпосха ушашды жазылгъан тили. Ол да алимлеге, филологлагъа сейир болур деп ышанама.

– Адабиятны келир заманда болумуну юсюнден даулашла кёпдюле. Бирде тёгерегибизде гуппур болуп, кёзлерин смартфондан алмай кюрешгенлени кёрсенг, жууукъ кезиуде адам харфланы ахырда унутуп, жаланда суратлагъа бла видеогъа къарап турлукъду, деригинг келеди…  

– Жазыучула окъуучуланы билимлерин, сезимлерин байыкъландырыр, аланы ич дунияларын игилендирир ючюн кюрешедиле. Романларымы окъумасала жарсымайма деп айталмайма. Алай жазмай къояргъа уа хазыр тюйюлме.
 
Бирле китапны къагъытда окъургъа керекди дейдиле. Мен алай сунмайма, телефондан да болсун, адам окъугъан этсин ансы. Жабагъы Казаноко айтханлай, адам замандан артха къалмазгъа керекди.

Шёндю жаш тёлюню асламында китаплагъа сейир уллу болгъаны ёхтемлендиреди. «Среда-бук» тюкен кюннге орта эсеп бла 100-150 китап сатылгъанын айтады. Китап жангыдан модагъа киргенди.

– Биз адыг халкъгъа бушуулу жумушланы аллында тюбегенбиз –  Кавказ урушда жоюлгъанланы эсгериуню кюнюню. Бу тарых иш санга къаллай магъананы тутады?

– Жашлыгъымда адыг халкъ сынагъан къадар, анга этилген терслик ачыкъ жарача ачыгъанды.

Алай ол жашлыкъдан болгъанды. Шёндю миллетни тарыхын тинте, сагъыш эте, оюмум тюрленнгенди. Орус халкъда бир тюрлю терслик жокъду, шёндю жаш тёлюге да аны шарт ангылатыргъа тийишлиди.

Хаттия, буруннгулу Рим, Помпея, Майя… Ненча цивилизация тас болгъанды. Алай адыг халкъ а барды, тилин, культурасын сакълагъанды, башха халкъланы ичинде тас болмагъанды. Ол а миллетни кючюне шагъатлыкъ этеди.

– Кесинг да айтдынг, жашлыкъда жюрегингде ол къазауатны хатасындан къажаулукъ туугъанын. Россейни сюймегенле жаш тёлюню билимлери терен болмагъаны, тюзлюкге итиннгенлери бла хайырланып, къыралгъа къажау ниетлени жаяргъа угъай демейдиле. Алай болмаз ючюн шёндю жаш тёлюню къалай юйретирге керекди, сен акъыл этгенден?

– Мен аны юсюнден кёп сагъыш этгенме. Сёзге, школда Кавказ урушну юсюнден ахырда окъутулмайды. Ол ёсюп келген тёлюде къажаулукъ болмаз ючюн этиле болур. Алай, мен акъыл этгенден, халкъны тарыхын билирге тийишлиди.

Сабийлеге Тюркде адыгла алай кёп нек болгъанларын, ары къалай тюшгенлерин, Кавказ урушну сылтауларын ангылатыргъа керекди. Халкъны жашауунда болгъан ишлени букъдургъан терсди. Билим тюз берилсе, ол заманда къажаулукъ да боллукъ тюйюлдю.

– Юйюрюнгю юсюнден да къысха айтсанг эди. Сабийлени атлары окъуна сени тарыхха сюймеклигинги кёргюзтедиле…

– Чыгъармачылыкъ юйюр жашаугъа чырмау этмезге керекди. Сабийле бла кюрешген кезиуде башхагъа бёлюнмейме.  Манга ала тукъумгъа, миллетге, республикагъа жарагъан, иги адамла болуп ёсерлери артыкъда магъаналыды.  

Тамата къызны аты Маисады. Ол а амазонкаланы къамаларыны бир тюрлюсюдю. Ол женгил бюгюлгени ючюн беллеринде жюрютгендиле. Къызны хали тюз алайды. Къатыды, сюйгенин толтурмай къоярыкъ тюйюлдю, алай аны бла бирге уа жарашыулуду.

Жашны аты Хасанды. Махтанып айтмайма, алай ол манга жарсыргъа, ыразы болмазгъа, уялыргъа бир сылтау да бермейди. Тынч, сабыр, адепли адам болуп ёседи.  

Энтта бир къызны аты Инессады. Аны атам атагъанды. Ол европалы атды, алай ахырында «са» деген кесек барды. Адыг тилге «сэ» дегенни бир ненча магъанасы барды - мен, бичакъ эмда намыс. Намыслы болсун, деп атагъан эди алай.

Кичини аты Асияды. Грек мифологиягъа кёре, Асия Океанны бла Тефияны къызыды, Азия деген сёз да андан башланнганды. Адыг тилде уа «Iэсэ» сабыр, тынч деген магъанада жюрюйдю. Анга эки жыл да толмагъанды, алай кесини хали, къатылыгъы болгъаны уа шёндю окъуна кёрюнеди.

– Окъуучуларыбызгъа не айтырыкъ эдинг?  

– Манга таулу халкъ бек жууукъду. Къарт аппам Юсуф тюрклю бийни жашы болгъанды. Кавказ урушдан сора бери жесир болуп тюшгенди. Алай ахча болмай, мында къалгъанды. Аны Кёнделенде таулу юйюр алып, кеслерини жашларынча ёсдюргендиле. Тукъумуна Хасан-бей дегендиле. Ма алай къуралгъанды Хасанбийланы тукъум.

Аммам аны къызыды, анасы уа – Баллаладанды. Къууанчымда, бушууумда да эки миллетден жууукъларым бирча болушадыла, къатыма сюеледиле. Къалай айырайым эки миллетни да?

Ким къайдан келгенди, къайсы миллет къайда жашагъанды, бу жер кимникиди… Бу соруула ахырда магъаналы тюйюлдюле. Ма бюгюн да «Заман» газет бла ушакъ этерге чакъыргъаныгъыз, миллетге мени юсюмден билдиргенигиз бек багъалыды, сыйлыды, магъаналыды.

Тынчлыкъда, жарашыулукъда, шуёхлукъда жашарыбызны тежейме. Артха къарап, миллетни бушуулу кюнлерин башчылыкъгъа алып турургъа керекмейди. Тарых ол алимлени, жазыучуланы ишиди, халкъгъа уа мамырлыкъ керекди.