КЪОБУЗ

Халимат къобузчу эди. Ол аллай къобузчу эди – элни тарыхында, ауузунда къалгъан, къобузун, ойнатхан угъай да, сёлешдире билген! Къууанч хапарына, жарсыу таралыууна, жюрек тасхаланы татлылыкъларына бла кюйдюргенлерине жалан бизни элни жамауатын угъай, Беш да Тау элде жашагъанланы, Къарачайдан, Къумукъдан келген къонакъланы да тынгылатхан.

Ол заманда къууанчлада къобуз сокъгъан, гяпчи айландыргъан, къыз, жаш сайлагъан адет эди. Халиматны къобузу жарытмагъан той а тойму эди, къууанч къууанчмы эди? Жыр тагъаргъа уста Халиматны аты, сыфаты да унутулгъандыла ёмюрню ашыгъышлы барыуунда, бири бошалыргъа бирси къайгъы босагъаланы сакълагъан азаплыкъда. Ала унутулсала да, жырлары уа жашайдыла, ийнарла, тарыгъыула болуп, жашдан къызгъа, къыздан жашха салма жолчукъла ызлай, ёмюр узунлугъунда ашалып, онгуп, тауусулмай.

Ачы уруш, кёчгюнчюлюк къыйынлыгъы анча жара къоюп кетгенлерине да къарамай, хорлам бла бирге келген жазда алай къууанчлы, алай жарыкъ болду жерни юсю, терекле бла, гюлле бла бирге жюрекле, жанла да чакъгъанча.  Къызыл шарх-шархла къызартхан юй башла, арбазла, жол жанлары, сары гюллю кенг тюзле да бирча къууанчлы болуп. Бир уллу ёхтемлик жюреклени бийлеп, жашауну алгъындан да омакъ этерге кёллениу. талпыныу жаратылып, ариулукъгъа, игиликге итиниу кюч ала башлагъан эди. Ма ол заманда чыгъаргъан эди Халимат Кавказдан келген эски кюбюрден таулу къобузун.

Ол къобузну Орта Азиягъа кёчерден алгъа, жетип келген айырылыуну сезген кибик, Къабартыда къалгъан тамата эгечи Таужан берген эди Халиматха, кеси кёзюмден кёре тур деп. Къобуз а аны къыз кереги бла тюшгенди къолуна. Ийнек берип алгъан эди атасы аны эртте устадан. Халимат сюргюн къазауатында къобузну сатаргъа кёп кере болгъанды, ач жыллада гыржыннга алышыргъа да, алай, жангыз къызчыгъыны атасы урушдан хорлам бла къайтса, къобуз излениригин билип, артха къоя тургъанды…

Хорламны узакъ Берлинден келген сюйюнчюсю киши жеринде мудах жамауатны бетин жарытхан эрттенде, Ахматны да сакъламай, чыгъаргъан эди Халимат къобузун. Къобуз, бу башха жерни ушатмай, ауазын тау суула тауушуна тюйрерге юйреннгени эсге тюшюп, бир кесек жунчуса да, Халиматны назик бармакъларын танып, алтын накъышларын къалтырата, ариу ауазы бла ахтынып, тёгерекни кесине тынгылатды. Олсагъатдан миллет тартыулагъа тансыкъ болуп тургъан жамауат – малкъарлыла, къарачайлыла, чеченлиле, ингушлула… арбазны толтурдула. Жашланы ётгюрюреклери, ортагъа чыгъып, санларын ойната башларгъа, арбазгъа, жел этдирип, комендант кирди.

– Неди бу? – деп къычырды ол, огъурсуз бетинден къаны къача. – Ким эркинлик бергенди сиз биндитлеге тепсерге? Сиз, сатхычла, алгъан хорлам тюйюл ушайды да бу?!

Ол да къобузчу таба атлагъаны бла алайгъа алыкъа юсюнде аскер быстырларын тешмеген Исмайылны  жетгени тенг болду. Халиматны  киеую эди ол. Сехле юсю бла секирип, кесин къобузгъа  узалгъан комендантха атды. Жетип, аны бир жанына тартды да, жагъасына жабышды. Кёк жашнагъанча кёрюндю. Эрттеден бери быллай жигитликге кёз ачмагъан таулула абызырадыла. Исмайыл а, кюнню кёзю да аны капитан чынында тохтап, эс жыялмай тургъан комендантха:

– Сора сен хорламлы болуп, мен а, урушну аллындан ахырына дери от, окъ тюбюнде баргъан, айыплыма сора?! Сталинни сюйген тепсеуюн тыйгъанынгы билселе, сени уа майдал къоллу этерле! Анда ангылатырса нек секиргенинги къууанчлы кюнлеринде совет адамланы юслерине, – деп «урушду».

Ол узакъ Берлинде совет халкъ алгъан хорламны бир кесекчиги, бу къыргъыз элге жетип, хар юйге кирип, кесин алай танытханы анда жашагъан кёп миллетлени бетлерин жарытхан эди. Ала бла бирге, жашау былай турмазын ангылагъанча, Халиматны къобузу да ингирге дери, къууанчы бла тарыгъыуу бир бирлерин алышындыра, бир жууукъ келе да сагъайта, бир узакъ кете да толу тауушун излете, эшитилгенлей турду.

Кёпле къайтдыла урушдан, излеп, юйюрлерин узакъ тюзледе тапдыла. Ахмат а келмеди. Анга ёпкелепми, жюрегине къарангы мудахлыкъ къоннганданмы,  – Халимат къобузну, ёмюрде къолуна алмазгъа деп, къызына берип къойду.

Танзиля терк юйреннген эди аны согъаргъа. Онтёртжыллыкъ къызчыкъгъа анасындан, анасыны эгечинден ётген, эндиге дери тынгылап тургъан фахму уянды да, ол къобузну хатеринден макъам болуп, энди эс жыя келген мудах таулуланы бетлерин жарытды. Танзиля да назик бармакъларын къобуз тюекледе терк-терк ойната башлады. Къобуз ауур болса да, назик Танзиля аны къаты тута эди.

Ол таулу къобузну ауазын чеченли жаш Ахмед да эшитген эди. Артда уа ненча кере тепсеген эди ол къобузну тартыууна, ненча кере тынгылагъан эди аны къанатла берген къууанчына, жюрекге сакъ мудахлыкъ кийирген ахтыныууна да. Алай ангылай эди Ахмед ол къобузну тилин, ючюсюню  – аны, Танзиляны, Ахмедни – араларында  бир уллу жарыкъ тасха орналып, аланы бир бирге байлап къойгъаны кёзледе, айтылмагъан сёзледе да билиннген эди.

Ахмед къоншу элде жашай эди. Алай чюгюндюр къазыу башланнганлай, колхоз а бахчаларыны асламысында бал туз чюгюндюр ёсдюре эди, аны ташыргъа жюрюп, бизни орамны букъусунда машинасыны ызларын аз къоймагъанды. Ма ол заманда айтханды Танзиляны къобузу:

«Жюз машинадан айырып танырем

Сени машинангы ызларын…» – деп да.

Артха къайтырны юсюнден хапар келгенде, Ахмед, тас этеме депми къоркъгъан болур эди, Танзиляны къоншу элге къачыргъан эди. Мангылайында жазылгъан къадарны ажымлылыгъын экинчи кере сынап, ол мудах кёзлерине энип, Халиматны жюреги такъыр болгъанына не сёз. Жангызын башха миллетге берген алай тынч тюйюлдю. Жарашыргъа унамады.  Къызына тансыкълыкъ кече кёз къысдырмай тургъанда да, андан киши сакъламагъан къатылыкъ этген эди.

Танзиля уа насыплы эди. Ол кесини узакъ созулмагъан насыбында, анасыны аны жангы жууукълары бла жарашмай, анга бир кесек кёлкъалды болуп тургъанын да эсине артыкъ бек алмагъанды. Тамам ол кюнледе Кавказгъа къайтыуну къууанчы нени да сыйпап, кетерип, жолгъа хазырланнганды. Анда не да башха боллукъду депми – насып, умут, жашау… Сюймекликни кюню анда тийгени эсине тюшюпмю? Бораны уа… – мында эди.

Халкъ Кавказгъа тебиреген эди. Ахмедни юйюрю, Танзиля, аланы гитче жашчыкълары Руслан, туудукъчугъун тансыкълагъандан тоймагъан Ханий да жолгъа ашыгъышлы атланнганлыкъгъа, ол жол къууанч келтирмеген эди насыбы ажашхан Танзилягъа. Жолда къыйын ауруп, Ахмед дуниясын ташлагъан эди. Ачыу этген эди Танзиля, къысха насыбын кёз жашларында жууундуруп. Къобузну, юй хапчукланы тюшюре туруп, жерге уруп, чачып къояргъа да бир болгъан эди: «Сен болмасанг, инжилмез эдим былай! Тапмай къойгъан насыбым, тюбемей къалгъан къууанчым жашар эди ауанада!» – деп, ол терс болгъанча, ёчюлген насыбын андан даулай. Алай анасы къобузну кёз туурадан кетерген эди.

Тёрт-беш жыл озгъанда да, Танзиляны бушууу эски болмагъанды. Ол ачыу бюгюн-бюгече болгъанча, мудах эди Танзиля. Чеченде къайынлары бла жашап тургъанды. Артда уа, къайынлары да эркинлик берип, жашаууну ахыр кюнлерин санай тургъан Халиматны тилегине бой сала, Танзиля бла жашы Малкъаргъа кёчген эдиле.

Акъырын жашагъандыла эки тиширыу, атасын танымагъан жашчыкъны къайгъысын кёре, къууана. Ол эди жюреклерин жылытхан, ачыуларын селейтген, къайгъыларын къачыргъан да. Аны, ёсе келгенде, былтыр жарагъан кийими быйыл жарамай къалса, къууана эдиле экиси да. Эр киши болуп, тута эди ол балта отун этерге, эше эди чалы кууудушха… «Хей, юйде ким барды?» – деп, биреу сёлешсе эшикден, чыгъа эди эр кишича аллына…  

Сюймеклик бла байламлы затла ёлюмсюздюле. Жашчыкъ атасына ушагъанына къууана эди Танзиля. Къарай эди аны кёзлерине, алада, тау сууладача, кеси къууанчын, кетген насыбын таныргъа сюйюп.

Халимат кетгенден сора, Танзиля жангыз жашчыгъына бютюнда бек къысылгъан эди. Жаланда ол эди аны жюрегин жылытхан, ачыуун къачыргъан да. Анасыны жюрек сырын ангылагъанча, анга билек болургъа кюрешип келгенди жашы – кюнден - кюннге сыфаты, бою бла,  аны къой да, халаллыгъы, ачыкълыгъы бла атасына бютюн бек ушай баргъан Руслан.

Аскерден къайтхандан сора, Руслан, атасыча, машинада ишлеп башлады. Ненча ариу сёз эшитди анасы жашына аталгъан, ненча ариу алгъыш эшитди. Ол а аллай насып эди – аны жаланда ана ангыларгъа боллукъду. Энди бир башха къыз айта эди анга Танзиляны жырын:

«Жюз машинадан айырып танырем

Сени машинангы ызларын…» – деп.

Кёп жылланы тынгылап тургъан эди Танзиляны къобузу. Бир кере да эсгермегенди Танзиля аны. Эсгерген эсе да, киши эшитмегенди, къолуна алып да киши кёрмегенди. Жаланда бюгюн жокълагъанды аны - юйюне келин кире туруп. Жашчыкъны ариу юйюр къурагъанына аны бла бирге ол да къууанырча.

Танзиляны эртте къобуз тюекледе терк  жюрюучю бармакълары къарыусуз болургъа керек болур эдиле. Алай болмагъанды – къобузну къанатлы ауазына иесини жашауну терен ангылауу, жылла бла ёчюле билмеген сюймеклиги къошулуп, ол юйге кирип келген жангы насыпха алгъыш сёзюн айтханды. Ала, къобуз бла Халимат,  насып бла тюбеширге сюйюп тургъанлы не заман кетген эди!