Басханчы батыр

Ала кеслерин чынтты жигитлеча кёргюзтюп, аскер саугъалагъа тийишли болгъандыла. Аланы араларында Огъары Басхандан Будайланы Къайгъырмазны жашы Кичибатыр да. Орта бойлу, гитчелигинден артыкълыкъгъа тёзмеген, гиртчи жаш эди. Урушха кетгени да аны бла байламлы эди.

Иш а былай болгъанды. Бир жол Кичибатыр тамата къарындашы Салимгерий хажи бла Огъары Басхандан Нальчикге келедиле. Тюплеринде жарагъан атлары. Кеслерини да 20-25-жыллыкъ заманлары.

Атларын да тепсете, ойнай-кюле барадыла. Кёнделен суудан ётюп, Заюковогъа жетгинчи, ол ортада, башындан келе жолну сол жанында, бюгюнлюкде да сакъланып тургъан эрттегили эки сын таш бардыла. Бири биринден алашаракъды. Баям, эри бла аны бийчесиники болурла.

Къарындашла ол тийреде тёбентин келе тургъан бёлек атлыгъа тюбедиле. Ортадагъы Нальчик участканы таматасы Къылычбий улу эди. Къарындашла алагъа жууукълашхан заманда, салам берип, къатлары бла ётюп кетер акъыл этедиле. Къылычбий улу уа, нёгерлерини къатында махтаныргъа сюйюп, кеси ат юсюнде тургъанлай, къарындашлагъа атларыгъыздан тюшюп, аллыма келип саламлашыгъыз деп тебирейди. Ала унамагъандан сора, жууугъуракъ барып, къамичиси бла урургъа узалады.

Ол кезиуде Кичибатыр къамичини тартып алып, иесин сермейди. Къамичи Къылычбий улуна жетмейди да, атыны башына тийип жарады. Будай улу экинчи урама дегенде, къарындашы, бирси атлыладан да къаууму ортагъа кирип, андан ары тюйюшюрге къоймайдыла. Алайдан эки къауум да бара тургъан жолларындан ызларына къайтадыла.

Салимгерий хажи Дагъыстаннга дери аты айтылгъан дин ахлусу адам эди. Къабартыда да шуёхлары кёп болгъанды. Бир кюн аладан бири хажиге: «Къылычбий улу къарындашынгы тутдурургъа айланады. Не да этип бу тийреледен узагъыракъгъа ашырсагъыз эди»,-деп билдиреди.

Ол кезиуде уа Япония бла уруш башланып, ары жиберирге адамла жыя айлана эдиле. Салимгерий хажи уа Кичибатырны алагъа къошады. Будай улу урушха алай бла кетгенди. Анга уллу жыр да жазгъан эдиле.

Алай бла Будай улу орус-япон урушха тебирегенлеге къошулады. Ары кетерикле 1904 жылда 3 апрельде Нальчикде ант этедиле, тёртюнчюсюнде уа Прохладныйге жыйыладыла. Ол кюн алайда Дюгерден, Ингушдан, Дагъыстандан да адамла боладыла. Аланы ашырыргъа келгенле да бек кёп.

Бир заманда, ол тауушла кеслери алларына тохтап, къалай эсе да, алайны шошлукъ бийлеп къалады. Адамла да оноулашхан этгенча, къарамларын бир жанына бурдула. Сора эки жанына айырылып, ортада жол къойдула. Станцияны баш жанындан, мангылайында да жулдузчугъу болгъан акътуякъ къараторда биреу кёрюндю. Башында чырпа бёркю, юсюнден чепкени, къанжыгъагъа жамычысы къысылып, къара мыйыкъларын да ёрге буруп, асыры ёхтемден, учарыкъ къушча. Ол Будайланы Кичибатыр эди. Атын да тепсетип келген субай таулу жашха адамла сейир-тамаша болуп къарай эдиле. Ол а, келген жюрюшюн бузмай, тюзюнлей барып, аскерчилеге къошулду.

Ай бла жарымны была уруш этерге юйренедиле. Жыйырма экинчи майда уа эшелонла бла кюнчыгъышха тебирейдиле. Бир айдан Манчжуриягъа жетедиле. Андан сора уа сермешлеге къатышып тебирейдиле. Кичибатыр да кишилигин кёп жерледе кёргюзтгенди, аскер саугъалагъа да тийишли болгъанды.

Бир жол орус аскерле японлулагъа чабыууллукъ этедиле. Алай ала онглуракъ болуп, былагъа терк ызларына кетерге тюшеди. Ол заманда Будай улуну нёгерлеринден бири, атына окъ тийип, жыгъылады да, аягъы уа ат тюбюнде къалады. Кюрешип ычхыналмайды. Бу амалсызгъа къалып: «Болушугъуз»,-деп, кетип баргъан нёгерлерине къычырады. Аны уа басханчы жаш эшитип, эрлай, атын артха буруп, топ-окъ атылгъанына да къарамай, жетип, аскерчини ат тюбюнден чыгъарып, кесини атына миндирип къутхарады.

Кичибатыр урушдан 1907 жылда къайтхан эди. Ол заманда аны кёкюрегинде эки аскер саугъасы бар эди. Урушдан сора да Къытайны жеринде эки жыл тургъанды. Къазауат тохтагъанда, орус эм япон аскер башчыла къатышып, ат эришиуле боладыла. Алгъа алты километр жолну чабып, атны барыуун тохтатмай, беш-алты илишанны да агъызып, тюз да ол къызыуу бла, атдан узалып, жерден темир ахчаны алыргъа керек эди.

Эришиуге къатышыргъа жюзюшер атлы чыгъадыла. Таулу жаш Кичибатыр да ол сандады. Бири биринден тап атлыла тизилишедиле. Атла терк-терк солуй, бурун тешиклеринден исси тылпыу чыгъара, бир аякъларындан бирсилерине тыйдырмай, алгъа ёшюн уруш этедиле.

Белги берилгенлей, Кичибатыр атына: «Хайда, маржа», - деп, жюгенин бошлагъанлай, къаратор бир секиргенлей ал сатыргъа чыгъады. Бираздан басханчы барысын да артда къоюп, илишанла болгъан жерге жетеди эм, артыкъ окъ да къоратмай, барысын да агъызады. Сора таматаланы алларына келеди.

Таулу жашны жигитлигин жаратып, японлу генерал анга самурай къылычын береди. Аны Кичибатыр бек багъалагъанды. Халкъ Азиягъа кёчюрюлгенде, солдатла табып, сыйыргъан эдиле ансы.

Урушдан къайтхандан сора, къауум жылдан Жаболаны Сюйдюмню алып,

аны бла юйюр къурайды. Таулу болуп ким эшитмегенди «Мараучуну хапарын» неда «Телефон» деген назмуну. Аланы эм дагъыда кёп башха чыгъармаланы автору Кичибатырны тамата жашы Азретди. Аны назмуларын къартла ныгъышлада айтхандыла, сабийле школлада окъугъандыла. Кеси да урушну кезиуюнде бандитлени къолларындан ёлгенди.

Кичибатырны экинчи жашы Хызыр да Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Нальчикде къуралгъан 115-чи атлы аскерни санында къазауатха къатышханды, Азиядан къайтхандан сора ауушханды. Жигит Кичибатырны туудукълары Нальчикде, Тырныауузда эм башха эллерибизде жашайдыла. Къарт аталарын унутмайдыла, эсде тутадыла. Ёсе келгенлерине айта, билдире турадыла.