Тарых

Огъары Чегемде Къайсынны ата юйюне баргъанла, алайдагъы ариу табийгъатха къарайдыла, сейир-тамашагъа къаладыла. Мекямны кюнчыгъыш жанында уа тик къая сюеледи. Аны тёппесинде уа, адамла келтирип салгъанча, бир къауум уллу таш  барды.

Ала къаягъа жалгъан болгъанлары узакъдан окъуна билинип турады. Инбашынгы  салып, бир тюртгенинглей, тёнгереп кетерикге окъуна ушайдыла. Кеслери да не заманладан бери тура болурла алайда?

Аны юсюнден быллай таурух жюрюйдю. Къаяны баш жаны уллу къулакъды. Аны тюп жанында уа бурун заманладан бери, адамла  юй–журт ишлеп, жашап тургъандыла.

Сегизинчи мартда кече сагъат экиде таулу элле барысы да къуршоугъа алыннгандыла, къалауурла салыннгандыла, радио ёчюлтюлгенди, телефон байламлыкъ юзюлгенди. Эрттенликде 5 сагъатда операция башланды. 

Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлген кюннге

Солтанланы Назирни жашы Оюс сабийлиги тас болгъан тёлюденди. Анга таулу миллет зор бла туугъан журтундан кёчюрюлгенде, жаланда тёрт жыл толгъан эди. Ол юйюрю бла эрттегили таулу элден Шыкъыдан  кёчюрюлгенди.

Уллу Ата журт урушну  биринчи кюнюнден  Къабарты-Малкъарда  халкъны аскерге чакъырыу башланады. Элледе, шахарлада митингле бардырылып, малкъар халкъны уланлары душманнга къажаулукъларын билдиргендиле, кёпле Ата журтубузну къорууларгъа кеслерини ыразылыкълары бла кетгендиле. 

Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлген кюннге

Заман саргъалтхан тёрт бюкленнген къагъыт Хачаланы Лизагъа ол неден да багъалы болгъанды. «Ол манга юйюрюмю къайтаргъанча кёрюнеди», – дейди, аны кесине къыса.  

Документ - Къабарты-Малкъарны Ара архивини 1944 жылда 8 мартдан справкасыды. Анда уа Акъ-Суудан кёчюрюлген Хачаланы Исайны юйюрюню тизмеси къалай байды: юй бийчеси Къанитат, къызы Лиза, жашлары Далхат, Магомет, Аныуар. Орта Азиягъа кёчюп баргъан жыл окъуна юйню таматасы ёледи, бир жылдан а Лиза анасын, юч къарындашын да тас этеди.  

Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлген кюннге  

Совет Союзда бир-бир миллетлени зор бла туугъан жерлеринден кёчюрюу политика Уллу Ата журт урушну аллында окъуна башланнган эди. Биринчи аны ачылыгъын корейлиле, полякла, немислиле, финнле сынагъандыла. 

1943 жылда къарачайлыла бла къалмукълула, 1944 жылда февральда   чеченлиле бла ингушлула туугъан журтларындан айырылып, зор бла Къазахстанны бла Орта Азияны къумлу жерлерине тюшгендиле.

Малкъарлыла жашагъан тау ырбынлагъа машина угъай, арба окъуна кючден сыйыннганды. Ол себепден киеу нёгерге жыйгъан кезиуде бек алгъа иги атлары болгъанланы чакъыргъандыла. Тепсей, жырлай, чамгъа уста жюз атлыдан къуралгъан жыйыннга уллу багъа бергендиле. Жашладан кимни чакъырыргъа керек болгъанын а тукъум таматала оноулашып айтхандыла. Жыйыннга асламысында тукъумдан адам башчылыкъ этгенди. Болсада элде сыйлары жюрюген, сёзге уста адамлагъа да таматалыкъ эт деп, тилеп болгъандыла. Башчы кесине эки болушлукъчу айырып, борчларын ангылатханды.

Бу уллу эм кенг къуу тюзлени кийик эчкиси, хайыуанланы бирине да ушамагъан жаныуарды дерге боллукъду. Буруну кьысха хоботду. Къуу тюзледе битим бек аз болады. Алада желле, боранла букъуну кётюрюп айланадыла. Табийгъат шошайса, букъу уа битимлени юслерине олтурады. Сайгъакъ, кенг буруну бла юфгорюп, битимлени юслеринден букъуну учуруп, андан сора отлап башлайды, кырдык чомпдан башхасына ёте. Сайгъакъ эшек шинжини да, сибирткиликни да угъай демейди. Къыш айлада уа къауданны, къар-буз тюбюнден туякълары бла къазып чыгъарып, отлайды.

Адам сабийлигинде кёргенни, эшитгенни, сынагъанны кёлюнде, эсинде терен, ачыкъ тутады.   Баккуланы Элжорканы жашы Хутайгъа малкъар халкъ зор бла кёчюрюлгенде 13 жыл толгъан эди. Миллет ата журтуна къайтхандан сора 45 жыл озгъанда уа ол сабийлигинде сынагъан, кёрген затланы жазып, туудукълагъа, шёндюгю тёлюге насийхатха къойгъанды. 

Огъары Бахсан эл болуп, халкъ анда къайсы ёмюрледе журт къурап башлагъанын бюгюнлюкде  айтып къояргъа къыйынды.  Аны ючюн  элни тийресинде археология излемле, эски жырлада Бахсанны юсюнден айтылгъан сёзле, тыш къыраллы, оруслу жолоучуланы озгъан ёмюрледе жазгъан хапарлары,  дагъыда аны кибик кёп тюрлю тарых шартланы тийишдирип, бир тюрлю оюмгъа келирге боллукъду. Таулулагъа дери бу тийреледе къайсы миллетле жашагъандыла? Жерлени, тауланы атлары къайсы  тилде аталгъанды?