Тарых

Тарых илмуланы кандидаты, КъМР-ни халкъгъа билим бериуюню сыйлы къуллукъчусу Тёппеланы Магометни Сирия Республиканы халкъы, культурасы, тёрелери  бла шагъырей болургъа насыбы  тутханды. Аны акъылына кёре, Сирияда бола тургъан ишле, террористлеге къажау  операцияны кёрюмдюлери да битеу дуниягъа Россейни тюз ниетлилигин, бу арап къыралны керти шуёхлары бла душманлары кимле болгъанларын кёргюзтгендиле.

Кёп жыл мындан алда 9-чу Майда тюшген эдиле бу адамла суратха. Ала бары да  Акъ-Суу элдендиле. Хорламны  сыйлы кюнюн белгилерге жыйылгъандыла бери. Араларында урушха къатышханла да бар.  Жангыз биринден къалгъанла дунияларын алышхандыла. Къысха хапарыбызда аланы эсгерейик.

Мухаммад файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, сабийлени бек сюйгенини, алагъа сакъ болгъаныны юсюнден хадиследе кёп кере айтылады. Ол балаланы кесиникилеге бла башха тукъумнукъулагъа юлешмегенди, барысын да Аллахуталагъа сюймекликге, ата-аналарына хурмет этерге бирча юйретгенди.

Файгъамбарны (САС) кесини  жети сабийи болгъанды: юч жаны бла тёрт къызы. Бу статьяда уа ала бла шагъырей этерге сюебиз.

Къасым. Файгъамбар  тамата уланына Къасым деп атагъанды. Алай ол эки жылында ауушханды.

Заман саргъалтхан эски суратдан келбетли кишиле къарайдыла. Ала Огъары Бахсанны сыйлы къартларыдыла, битеу элни берекети. Сагъышлыдыла акъсакъалла, уллу ныгъышны таурухчулары. Ала бюгюн ары дери тюшлеринде кёрмеген, тюнлеринде эшитмеген бир аламат затха шагъат болгъандыла. Патчахлыкъны тайдырып келген жангы власть кечелерин кюнча жарытханды. Кыртык сууну бойнунда гитче электростанцияны къурулушу бошалып, элге ток берилип башланнганды.

Была барысы да Тегенеклиден Хажиланы къызларыдыла. Озгъан жылладан, бизге салам бергенча, кёзюбюзге къарайдыла. Алыкъа ала жаш адамладыла. Болсада, андан ары къадарларын билгенча, сагъышлыдыла. Ол а кюлдюрген, жарсытхан да этди. Бир-бирлерине уа ачыулу да болду. Билгенибизни айтайыкъ.

Немисли фашистлени ууатыргъа къыйын салгъан жигит жашладан бири Гюлюйланы Локъманны уланы Шарафутдин болгъанды. Къазауатдан къайтханда, башха саугъаларын санамай, Ата журт урушну орденини биринчи эм экинчи даражалары бар эдиле. Ала уа жигитлик этген офицерлеге берилгендиле. Аны аладан уллу саугъагъа да кёргюзтгендиле. Жарсыугъа, халкъыбыз «къара чёпге» тюшген кезиу эди.

Озгъан урушну жигити Батырбийланы Жарашны жашы Омар 1915 жылда Кёнделенде туугъанды. Сабийлей ёксюз къалады. Жангы власть аллайлагъа иги къарай эди. Элде он классны бошагьандан сора аны Пятигорскеге устаз курслагъа жибередиле. Андан къайтхандан сора Хабазда эл Советни секретары! болуп бираз ишлейди. Артда комсомолну Элбрус райкомуну бёлюмюне тамата этип кёчюредиле.

Элбрус таулу миллетни, туугъан  журтубузну белгисиди.  Аны тёппесине чыкъгъанланы атлары назмулада, жырлада, таурухлада кишиликни  шартыча тёлюден тёлюге айтыла келеди. 

Алай бу деменгили тау уллу кёллюлюкге, сакъсызлыкъгъа тёзмейди, не гитче кемчиликни да кечмейди. Анга уа 1936 жылда мартда тауну тёппесине ёрлерге умут этген къауум кёрген къыйынлыкъ да шагъатлыкъ этеди.  Бу  экспедицияны юсюнден В.Кудинов кесини «Эльбрусская летопись» деген китабында  жазады.

Къара бла Хазар тенгизлени араларында жюзле бла километрге созулгъандыла Кавказ таула. Аланы ичлеринде бек  айтхылы, деменгилиси уа, айхай да, Элбрусду. Ол Европаны да бек бийик таууду. Ёмюрледен бери да аны тёгерегинде жашап келеди бизни миллет.  Ненча ат атагъанды ол жаны  кибик кёрген таууна.

Газетибизни бетинде тукъумланы юслеринден билдире туруучубуз. Бюгюн а кезиулю хапарыбызда Байдаланы тукъумларыны тарыхларындан айтайыкъ. Бу тукъумну адамы Байдаланы Исса тарыхларын жыйып эрттеден бери кюрешгенди. Тукъумну  да бюгюнлюкде бек къарт адамларындан бири олду. Бу материалны да асламысында аны жазмасына кёре хазырлагъанбыз. Андан сора да, материалны хазырларгъа Байдаланы Хажи-Исмайылны жашы Махмут, Байдаланы Алийни жашы Мустафа эм  Байдаланы Ибрагимни къызы Нюржан болушхандыла. Ала  эсли адамладыла, тукъум тарыхларын терен биледиле. Алайды да, Байдаланы тукъумну тарыхын башындан башлайыкъ.