Тарых

Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында узакъ жерледен, тыш къыралладан окъуна, Малкъаргъа келген къонакъланы асламысы Бахсан ауузунда Орусбийланы Исмайылны журтунда тохтагъандыла. 

1911 жылда Владикавказ темир жолну китап басмасы доктор А. Кобылинни халкъны саулугъун сакълауну юсюнден орус обществода 5-чи бёлюмюне этген «Шимал Кавказны курортлары» деген докладына кёре китап чыгъаргъанды.

Жер башында биринчи автомашина эришиуле 128 жыл мындан алгъа ётгендиле. Ол 1895 жылда 13 июньда Францияда болгъан ишди. Анга къатышханла Париж – Бордо – Париж маршрутну (узунлугъу 1200 километр) эки кюнню ичинде болалгъанларыча ол къадар терк ётерге керек эдиле.

Белгили  эбизели поэт,  революционер Илья Чавчавадзе Тифлисде кеси чыгъаргъан "Иверия"  газетде 1895 жылда Иосиф  Джугашвилини беш назмусун басмалайды. Ала адамлагъа игилик этгенликге, сый бермей къойгъанларыны, поэтни жашауда орунуну, къартлыкъ къалай келгенини, ёлюмге бой салмай кюрешиуню, табийгъатны, Ата журтну юслеринден, поэзияны  жорукълары да сакълана, ариу тил бла жазылгъан эдиле.

Экинчи таурух а былайды. Бир айтхылыкъ мараучу, сабийи болмагъанына жаны къыйналып, экинчи къатын алады. Андан да къууанмай, ючюнчюсюн келтиреди, ол да сабий тапмайды. Киши ёледи. Бир кесекден а алайда жашагъан халкъ, суу ызы бла энишгерек кёчейик бу тар жерден деп, бусагъатдагъы Огъары Малкъаргъа кетеди.

Адам жашаудан кетгенликге, аны этген огъурлу ишлерин, жазгъан  материалларыны магъаналылыкъларын жамауат унутмайды. Ма аллай инсанладан болгъанды Огъары Малкъардан Геляланы Лиза. Лиза газет бла кёп жылланы байламлыкъ жюрютгенди, бюгюн аны эски эллерибизден бири – Уштулугъа жораланнган материалын басмалайбыз.

Миллетни атын айтдыргъан аны адамларыдыла.  Ёмюрледе кеслерини атларын тарыхда къойгъан инсанларыбыз асламдыла. Аланы жигитликлерине ётюрюк къошумчулукъ этилмейди, болгъаныча айтылады. 

Къабарты-Малкъарны ара шахары Нальчик Россейни ариу жерлеринден бириди. Аны да, хар бир журтнуча, кесини энчи тарыхы барды. Аны тегерегин къуршалгъан къаяла налгъа ушайдыла, былай аны ючюн аталгъанды дейдиле.

Къалыубалада, Тейри адамланы жаратханда, аланы экиге юлешгенди – тиширыулагъа бла эр кишилеге. Ол заманда жер юсюнде жаланда бир уллу суу барып болгъанды. Аны эки жаны да эки тюрлю жер болгъанды: бир жагъасы – таула, бир жагъасы уа – ёзенле. Тейри тиширыуланы ёзенде жашаргъа, эр кишилени уа таулада жашаргъа, суудан ётюп, бир бирге тюбемезге буюргъанды. Эр кишиле таулада уучулукъ бла жашагъандыла, тиширыула уа – жерчилик бла. Ала, жерде сабан этип, ашлыкъ ёсдюрюрге юйреннгендиле. Бир кюн тиширыула суу боюнуна тамыр къазаргъа бара тургъанлай, сабан чыпчыкъчыкъ ауузу бла, чурасы бла не эсе да бир бюртюкчюкле алып келип, жерге басдыра тургъанлай кёргендиле.

Кавказ урушда ёлгенлени эсгериуню кюнюне аталып, хар жылдан да республикада бушуулу жумушла бардырыладыла.  Тарых  жаланда шартлагъа таянып, андан тюз хыйсап этерге тийишлиди. Алай, къаллай бир алим бар эсе, аллай бир оюм тууады, дегенча, тюзлюкню жашырып, тарыхны кеслерине таплыкъгъа ангылатхан алимле да аз тюйюлдюле.  Ма ол затланы юслеринден  КъМР-ни илмусуну  сыйлы къуллукъчусу, КъМР-ни илму эм техника жаны бла къырал премиясыны лауреаты, тарых илмуланы доктору, профессор, Гуманитар тинтиулени Къабарты-Малкъар институтуну директору Касболат Дзамихов бла ушакъ этгенбиз.