БИР ЮЙЮРНЮ КЪАДАРЫ

Абайланы Мисост, малкъар халкъны махтаулу жашларындан бири, биринчи таулу тарыхчы, публицист, этнограф Шкантыда 1857 жылда туугъанды. Атасы Кучук, патчах аскерни офицери, анга сегиз жыл болгъанда ауушханды. Жашчыкъ Нальчикде тау школда алты жыл окъугъанды. Андан ары Владикавказда гимназиягъа киргенди. Жыйырма жылы жетмеген Мисост анда, революцияны излемлерин бардыргъан, халкъгъа эркинлик излеген жашырын халкъ кружокга къошулгъанды. Аллай ишлери ючюн тутулгъан да этгенди, алай аны терсликлерин ачыкълаялмагъандыла. Андан кетип, Мисост Тифлисде реальный училищеге киргенди.

Орус-тюрк уруш (1877–1878) башланнганда, ол ары кеси ыразылыгъы бла баргъанды. Анда жигитлигин кёргюзтюп, офицер чын, тёртюнчю даражалы «Аскер орденни айырмалы белгиси», «В память войны 1877–1878 гг.» деген кюмюш майдал да алгъанды. Артда окъууун андан ары бардырып, ол Нальчикге къайтханды. 1881 жылда уа аны Малкъар жамауатны старшинасына айыргъандыла. Ол заманда Мисост «Жандауурлукъ этген жамауат» фондну члени болгъанды. Ары жыйылгъан ахча бла къызчыкъланы хакъсыз окъутуп тургъандыла. Фонд башха жерледе окъугъанлагъа да болушханды. Ол анда старшина болгъанда,Уллу Малкъаргъа жол тартып башлагъандыла.

1882 жылда Жанхотланы Гошаях бла бир юйюр къурагъанды. Ала Сафият, Исмаил, Фатима, Гошаях, Жаннет деп тёрт къыз бла жаш ёсдюргендиле. 1885 жылда Абай улу Нальчикге округну полициясыны управлениясында тилманч этгендиле. Эки жылдан а Владикавказда округ сюдге кёчюргендиле. Тёрт жылдан Мисостну Терекде милицияны сотнясыны командирине салгъандыла. Артда ол Къобан областьны Баталпашинск (Черкесск) бёлюмюню Хумара участогуна, беш жылдан а Нальчик округну 1-чи участогуна тамата этгендиле. Ары уа Къарма къабакъ (Коменномост), Хасаут, Орус Басхан, Атажукинни эллерини (Къызбурунла, Заюково) киргендиле. Абай улу дагъыда 2-чи участокга таматагъа салыннганды. Аны оноууна Малкъар, Чегем, Басхан (Орусбийлары), Холам-Бызынгы ауузла бла Кёнделен тюшгендиле.

1906–1917 жыллада уа ол, артха къайтып, Баталпашинскде участокда ишлегенди. Ол тау халкъгъа окъууну керек болгъанын теренден ангылагъанды эм аны хайыры бла Къарачайда, Малкъарда, Черкессияда да школла, училищеле ачылгъандыла.

Революциядан сора Нальчикге кёчгенди эм округда Кавказ таулуланы болжаллы комитетини членине айырылгъанды. 1927 жылда бийлени, байланы тутуп, жоюп башлагъанда, жетмишжыллыкъ Мисост Дагъыстаннга кёчгенди. Анда экинчи жыл окъуна ауушханды.

Аны жазгъан затларыны асламысын алимле 1880-чы жылла бла белгилейдиле. Ол аланы орус тилде жазгъанды. Белгили ишлеринден бир къаууму быладыла: «Калым и его последствия», «В погоне за славой и пятачком», «О калыме», «О горских школах», «Больной вопрос», «Наши миротворцы», «Интересный документ», «Горцы Нальчикского округа Терской области», «Горцам Северного Кавказа», «Наделы осетин», «Горские аграрные вопросы», «В погоне за славой и пятачком», «У могилы Исламбия Крымшамхалова»...

Былайда очерклени, статьяланы темалары Мисост къарангылыкъны эриши адетлерин кетерирге, жамауатын билимли этерге сюйгенин айтып турадыла. Ол аланы «Каспий», «Кубанские ведомости», деген газетледе басмалагъанды. Авторну бир къауум адабият чыгъармасы да болгъанды. Аладан бири «Горская легенда» таурухду. Ол орус тилни къалай иги билгени, оюмлау хунери да бу ишледе кёрюнедиле. Мисост уста художник эди дейдиле. Кёп окъугъанды. Бек жаратхан жазыучусу Лев Толстой болгъанды.

Абай улуну бек уллу да, магъаналы да ишине уа Парижде «Мусульманин» атлы журналда 1911 жылда басмаланнган «Балкария» деген тарых очерки саналады. Ол анда эрттеледен башлап 1917 жылгъа дери малкъар халкъны жашауун – аны тарыхын, маданиятын, жашау болумун тинтеди.

Этнография жаны бла да кёп иш этгенди Мисост. Гюржюню Кавказ музейинде, ол берип, жаланда таулуланы кийимлеринден къыркъ экспонат барды. Анга кёре ол ары юйде эм эл мюлк ишледе хайырланылгъан буруннгу затланы да ётдюргенди.

Айхай да, жамауатны билим алырын сюйген таулу киши сабийлерин да къурулай къоймагъанды. Къызлары барысы да Нальчикде тиширыулагъа ачылгъан школда, жашы Исмайыл а Тау школда окъугъандыла. Ала кеслери «Зеркало» деген аты бла журнал чыгъаргъандыла.

Юйюр тамата Сафият Нальчикден Тау школда устаз курсланы бошап, школда сабийлени окъутханды. Ол Патчах аскерни полковниги, Биринчи дуния урушну жигити, батырлыгъы ючюн Св. Станиславны III-чю даражалы орденине тийишли болгъан Орусбийланы Ибрагим (Хамзатны жашы) бла бир юйюр къурагъанды. Алагъа алты сабий туугъанды: Умар, Исмайыл, Далгат, Фатима, Мадина эм Даута.

Революциядан сора Ибрагим Нальчик округну тамамлаучу комитетини председателини орунбасары, ызы бла округну аскер комиссарыны болушлукъчусу болуп тургъанды. 1923 жылда аны, бий тукъумданса деп, биринчи кере тутхандыла. Ол заманда Сафият сабийлери бла бирге Дагъыстаннга кёчгенди. Анда тиширыу артельле къурап, халкъ усталыкъланы айнытыугъа юлюш къошханды, сабий садла, устаз курсла да ачханды.

1928 жылда экинчи кере тутуп, жангы властьны душманыса деп, Ибрагимни жойгъанларында, Сафият Москвагъа къачханды. Анда сабийлерин къарындашына жаздыргъанды. Жашы Умар консерваторияда къыл къобузчугъа окъугъанды, 1934 жылда ёпке ауруудан ауушханды. Къызлары Фатима бла Мадина Новочеркасскде институтда окъуп, геологла болгъандыла. Фатима Братская ГЭС-ни ишлерге да къатышханды. Далгат Уллу Ата журт урушда жоюлгъанды. Исмайыл да анда тас болгъанды. Даута агроном эди – таулу тиширыуладан эл мюлкню биринчи кандидаты. Сафият кеси уа 1953 жылда Москвада ауушханды.

Мисостну жашы Исмайыл Киевде университетни медицина факультетини жукъгъан ауруула бёлюмюн бошап, Къабарты-Малкъарда саулукъ сакълау системаны къурагъанладанды. Ол Биринчи дуния урушха къатышханды. Аны юсюнден Люси Аргутинская «Огненный путь» деген китабында айтады. 1918 жылда ол большевик шуёхларын деникинчиледен больницасында букъдургъанды. Ол «Ана тил» окъуу китапны авторуду. «Абрек Заур», «Под властью адата», «Закон гор» деген биринчи кавказ кинолагъа сценарийле жазгъанды, сахна оюнла салгъанды. 42 жылында дуниясын алышханды.

Абайланы Фатима, Мисостну ючюнчю сабийи, Малкъарны биринчи публицист къызыды. Ол Москвада Шаркъны уруннганларыны коммунист университетинде окъугъанды. Шахар сюдде регистратор, областьны жарыкъландырыу комитетинде инструктор болуп да ишлегенди. Жашауун алда сагъынылгъан университетни проректору Степан Аришев бла байлагъанды. Ала Майя бла Сталь деп, жаш бла къыз ёсдюргендиле.

Фатима 1930 жылдан башлап, Ата журт урушха дери Баку, Ижевск, Москва, Нижний Новгород шахарлада, къайры ийгенлерине кёре, партия ишде болгъанды. Уруш заманда госпитальда ишлегенди. «Мусульманин» журналда аны «Как ференки покинули Кавказ» эм «Свадьба крымских татар» деген фольклор сюжетли этнография хапарлары басмаланнгандыла. Ол Москвада 1973 жылда ауушханды.

Абайланы Гошаях да устаз эди. Къарачайда школда ишлегенди. Тиширыугъа билим бериуню, ёксюз сабийлени юслеринден статьялары «Къызыл Къарачай» газетде басмаланып тургъандыла. Ол россей армияны штабс-капитаны Кърымшаухалланы Басханукъгъа баргъанды – Исламны кичи къарындашына. Ала Тебердиде жашагъандыла. Тёрт сабийлери болгъанды – Бекмурза, Мисост, Фаризат эм Хамзат. Гошаяхны юч жашы да Уллу Ата журт урушха къатышхандыла. Экиси анда жоюлгъандыла, Хамзат а жаралы болуп къайтханды. Фаризат, анасыча, устаз болуп, сабийлени окъутханды. Ала кёчгюнчюлюкде Алма-Атагъа тюшгендиле. Хамзат артда белгили художник, скульптор болгъанды. Кёнделен аягъында бийик эр киши эсгертме, Къарачайгъа киргенде тиширыу да аны ишлериндендиле. Гошаях дуниясын 1972 жылда Нальчикде алышханды.

Юйюр кичиси Жаннет да Нальчикде тиширыу школну бошагъанды. Ол биринчи кере къабартылы бий, Биринчи дуния урушха къатышып, III-чю, IV-чю даражалы Георгий жорлагъа, «Барбатия си Кредица» деген румын майдалгъа тийишли болгъан жигит офицер Ибрагим Лафишевха баргъанды. Ибрагим 1920 жылда советледен Тюркге къачханды. Францияда, Америкада жашагъанды. Жаннет мында къалгъанды. Аланы жашлары Измайыл Уллу Ата журт урушда жоюлгъанды.

Жаннетни экинчи баш иеси уа СССР-ни женгил промышленностуну халкъ комитетинде ишлеген изобретатель алим Владимир Островский болгъанды. Алагъа тёрт сабий туугъанды: Руслан, Лиля, Эльдар эм Эльмур. Жарсыугъа, юйюр таматаны 1937 жылда жойгъандыла. Руслан артда машинала жаны бла белгили конструктор болгъанды. Эльдар бир къауум кинокомпаниягъа таматалыкъ этип тургъанды. Жаннет кеси уа 1960 жылда Москвада ауушханды.