Буруннгу аш-азыкъларыбызны эсибизде сакълайыкъ

Къайсы миллетни да миллет этген аны жери, тили, дини, адети-къылыгъы бола келгендиле. Ала бла бирге уа халкъны хант къангасыды, ары салыннган азыгъыды. Ол а бизни унутула баргъан хазнабызды. Бу байлыгъыбыз ахырда тac болуп къалмаз ючюн, жаш адамларыбыз аны тёлюден - тёлюге ётдюре барыр деген муратда адет-тёрелени, маданият халкъ хазнабызны тинтиучю Толгъурланы Бекмырза таулу къартларыбыздан эшитген, кеси кёрген  кеси кёрген къауум миллет азыкъ бла окъуучуларыбызны тынгылыракъ шагъырей этерге излеген эди кеси заманында  кеси заманында, алып айтханда, таулу учала бла.

ТОЙ УЧА

Киеуню аты бла этилгенди

Юч-тёрт айлыкъ къозуну териси алынады, ичи да ариу

тазаланады, саулай къазанда бишириледи. Сора жангы киеу нёгерлери бла келгенде, таматала алгъыш этип, киеу аякъ бла бирге «той учаны» къонакълагъа бередиле. Бу учаны башха къууанчлада да эте-эте тургъандыла.

АЙЫРЫ УЧА

Ташыуул бошалгъаннга этилгенди

Бу уча адамла къышха хазыр болгъанларыны белгисича этилгенди. Ол, байрамгъа атап, къара сыра, боза да хазырлагъандыла.

Ачыкъ жерде от этиледи. Отун кюйюп бошагъанлай, мыдыхы ары-бери жайылады, аны эки жанына эки айыры къазыкъ урулады. Аланы бийикликлери уча кюймезча болургъа керекди.

Учаны къыйырын жютюленнген жабышмакъ неда къайын таякъгъа сугъадыла. Ызы бла уча тагъылгъан таякъ эки айыры къазыкъгъа орнатылады. Учаны бура-бура турурча, таякъны бир къыйырына кёнделен агъашчыкъ урулады. Суугъа туз, жыгыра, чибижи, сарымсах, адамны жюреги жаратханча, аллай бир къошулады да, аны ол учаны юсюне къуя-къуя биширедиле.

УРУ УЧА

Эгизле туугъанда этилгенди

Малны уллулугъуна-гитчелигине кёре (игиси - къозу) тёртгюл уру къазылады, теренлиги тёрт-беш къарыш. Уруну тюбюне, тёгерегине суу таш тизиледи (бусагъатда отха чыдамлы кирпич да жарарыкъды). Ол уруну ичинде къаты агъачдан (чынар, эмен, кюйрюч, бёрюагъач, къайын) от тиргизиледи. Отун кюйюп бошагъанлай, мыдых тюзетиледи.

Союлгъан малны чаты бла ёнгечге сюргю таякъ ётдюрюледи. Уруну эки жанында кезле къояргъа керекди, уча таякъны къыйырлары ары салынырча. Уча жерине орнатылгъанлай, уруну башы, хауасы чыкъмазча, гам жабылады. Бурун заманда аны гыйы таш бла жапхандыла, юсюне дагъыда зылды бла къыртиш гыйыла салгъандыла. Бусагъатда уа башын темир къанжал бла жабаргъа да боллукъду.

СЮТ УЧА

Мал чалмандан чыкъгъанда, къозу айырылгъанда этилгенди

Къозу уча тап бишерча, къазаннга, 3-4 литр суу къайнай тургъанлай, сют къуюлады. Туз, чибижи, сарымсах, жыгыра кереклисича атылады. Бишип алыннгандан сора уа, не кёп заман суууса (сёз ючюн 8-10 сагъат суууса), сют уча аллай бир татыулу боллукъду. Сют тёгюлмез ючюн аны чолпу бла шапыра-шапыра турургъа керекди.

КЁМЮЛГЕН УЧА

Жортууулдан къайтханда этилгенди

Къозуну боюну кесилгенден сора териси алынмайды. Ызы бла бир къарыш тенгли быдыры жырылады, ёпкеси, баууру, чегиси, къууугъу, быдыры чыгъарылады, ичи ариу тазаланады. Ол жарылгъан жерин да тазаланып, кесилгени бла бирге жёрмеленеди. Сора сары (желим) топуракъны, худур этип, ол къой мыллыкны юсюне къалын жагъадыла.

 Уча, тюз картоф кёмюлгенча, мыдыхха тапчыкъ кёмюледи. Юсюне къазылгъан топурагъы къуюлады, тепленеди. 6-8 сагъатдан бишген уча чыгъарылады. Териси юсюнде тургъанлай, тюгю саулай алынып къалады ол къатхан желим топуракъ бла бирге. Орта Азияда уа башда айтылгъан амал бла къанатлыланы да биширип болгъандыла.

МЕЗДЕ УЧА

Бу учаны къолундан келген тукъум жюзжыллыкъ къартыны сыйына этгенди

Жарсыугъа, мезде не болгъанын билмегенле уллайгъан адамланы араларында окъуна тюбейдиле. Эки ананы эмген бузоугъа мезде дегендиле. 3-4-айлыкъ мезде тананы къурманлыкъ этгендиле.

Буруннгу заманда бизде уллу къазанла болгъандыла, сёз ючюн, сау ёгюзню, бугъаны эти сыйынырча. Ата-бабаларыбыз 100-жыллыкъ акъсакъалгъа атап, мезде учаны, саулай аллай къазанда биширип, столгъа салгъандыла. Башын а, ариу юйютюп, эки жармагъанлай, саулай биширип болгъандыла. Малны тишлерин бирем-бирем чыгъарып, сабийлеге юлешгендиле.

Тамата боза, сыра аякъ кётюргенден сора, жыйылгъанлагъа учадан юлюш чыгъаргъанды, къалгъанын а элде саусузлагъа, къарыусузлагъа юлешгенди. Аны хапарын Быллымда жашагъан Шауаланы Тападан эшитгенме. Ол кеси да жюзден аслам жыл жашап  ёлгенди.

КЪОНАКЪ УЧА

Бу учаны билмеген таулу болмаз. Къой союлады. Аркъа омуроуу алынады. Андан къалгъан сюеклери юсюнде тургъанлай, туз, жыгыра сюртюлюп, кюнде къатдырылады. Кюн болмаса, ожакъгъа да такъгъандыла, тюбюнден мурса от этип къатдыргъандыла. Алай бла таулула къышха жетерча бир къакъ учаланы хазырлап, гумугъа жыйгъандыла. Аны тууар малдан да этгендиле.

ЧЕМИЧ УЧА

Чемич учаны асламысында уугъа жюрюгенле хазырлагъандыла. Алай аны уллу къууанчлада да эринмей этген­диле. Аны жарашдырыргъа узунлугъу бир метр, теренлиги жетмиш сантиметр, кенглиги уа алтмыш сантиметр болгъан уру къазаргъа керекди. Аны ташлы, суулу эм хансы бол­гъан жерде къазаргъа жарамайды. Игиси уа желим топуракълы жерде къазсады, не ючюн десенг, ол ичине, тышына да хауаны иймейди. Хауа кирсе уа – иш зырафды.

Уруну тюбюн, тёгерегин да ташла бла сырадыла. Башын гыйы ташла бла жабадыла. Бюгюнлюкде аны орунуна къанжал салыргъа, тюбюне, жанларына уа отха тёзюмлю кирпични хайырланыргъа боллукъду. Хар не да хазыр болгъанлай, уруда ууакъ жарылгъан къаты агъачдан (чынар, эмен, элме, къайын, бёрю агъач) от этиледи. Ол отха уллулукълары къаз жумуртхача болгъан 4-5 ташны атып къыздырыргъа керекди. 

От кюйюп бошаргъа, учаны да хазырлайдыла. Союлгъан чемични (улакъны) киндикден чаты таба бир къарыш жырып, ичинден чегилерин бла ёпке-бауурун аладыла. Сора, кюйюп тауусулгъан отну мыдыхын ары-бери тюзетип, ары атылгъан ташчыкъланы алып, учаны ичине саладыла. Ызы бла, чибижисин, тузун эм башха кереклерин да жетдирип, тузлу суу этип, ары сюйгенингча бир эт да салып, учаны андан толтуруп, иничке сыгъылгъан къара чеги бла богъурдагъына дери тигедиле. Ташчыкъла бир жерге тюшмезча ары-бери чайкъаргъа керекди.

Башында айтылгъан затла хазыр болгъанлай, учаны ал аякъларын бирге къысып, ол халда арт аякъларын да, аланы орталары бла узунлугъуна чий къурукъ неда темир таякъ ётдюрюп, уруну эки жанындагъы кертиклеге салып, башын жабып, 1,5-2 сагъатха къоядыла. Хауа кирмезча, башына кырдык зылдыла салса игиди. Аны ичинден шорпасын алып ичсе да, бек татыулу азыкъды.