Аны жашауу медицина эди

Быйыл 12 мартда медицина илмуланы доктору, СССР-ни Илмула академиясында Биологическая физика клетки институтну нейромедиатор системаланы лабораториясыны башчысы болуп тургъан Чубакъланы Рамазанны жашы Алийге 80 жыл толлукъ эди. Жарсыугъа, фахмулу таулу алим жашаудан замансыз кетгенди, элли жылында. Болсада битеудуния илмуда ыз къойгъанды.

Мыйыны тинтиулери

Алий кёп жылланы ичинде СССР-ни Илмула академиясыны Биология физиканы илму советинде «Нейрон in vitro» илму секцияны ишине тири къатышханды эмда 1989 жылдан 1992 жылгъа дери аны председатели болгъанды. Аны башчылыгъында «Возбудимые клетки в культуре ткани» деген биринчи эмда экинчи битеусоюз симпозиумла къуралып  бардырылгъандыла. Алагъа нерва клеткала бла байламлы тинтиулени бардыргъан уллу алимле бла специалистле къатышхандыла. Аллай симпозиумлагъа кёре Алийни редакторлукъ этиую бла чыгъарылгъан илму ишлеге бизни эм тыш къыраллада алимле да уллу эс бургъандыла.

Чубакъ улу жюзден артыкъ илму иш, эки монография басмалагъанды. Алада ачыкъланнган шартлагъа таянып, шёндю психиатрия эм неврология бла байламлы тинтиу ишле бардырыладыла.
Москвада «Илму» китап басмада 1992  жылда Чубакъланы Алийни «Биогенные амины и развитие мозга» деген уллу монографиясы чыкъгъанды. Ары аны  адамны мыйысы бла байламлы кёп жылланы бардыргъан тинтиулеринде ачыкъланнган шартла киргендиле. Артда мыйыда тюрлениулени сылтауларыны концепциясыны мурдору алагъа кёре къуралгъанды.

Рамазанны жашы Алийни башчылыгъында кёп кандидат диссертацияла хазырланнгандыла эмда жетишимли къорууланнгандыла. Кёп жылланы ичинде алим халкъла аралы симпозиумлагъа, илму конференциялагъа да къатышханлай тургъанды. Италияны, Великобританияны, Францияны, АБШ-ны, Канаданы эм башха къыралланы да атлары айтылгъан алимлери бла байламлыкъ жюрютгенди.

Жарсыугъа, кёп жылланы дайымда сынаула бардырып тургъаны, аяусуз ишлегени аны саулугъун тозуратхандыла. Къыйын ауруу къысха заманны ичинде жашауун юзгенди. Белгили алимни хурметине Черек районну Огъары Жемтала элини орта школуна Чубакъланы Рамазанны жашы Алийни аты аталгъанды.

Къадар

Огъары Жемтала Чубакъ улуну  туугъан элиди. Халкъыбызны ёхтем жашы дей, элде, жамауатда кёп тёлюлеге дери ата-баба ызын игилик бла айтдыра келгенден уллу насып къайда! Хар элни уа тарых ызы аллай адамланы къаласы бла бегитилипди
Огъары Жемталаны алып къарасакъ, ол  1939 жылда энди къурала башланнган эл эди. Бир жаны бла жер такъырлыкъдан, экинчи жаны бла ариу жерледе жангы жашау къурар ючюн, Чубакъланы Рамазан Огъары Малкъарны Шканты, Кюнлюм деген эллеринден келген адамла бла бирге Жемталаны кюнчыгъыш жанында юй тюп салгъан эди. Алай  Уллу Ата журт уруш, ызы бла уа кёчгюнчюлюк ариу жашауну бузгъан эдиле.

Ол жарсыулу жыллада 1942 жылда мартда Чубакъланы Алий тууады. Алай, ата жылыуу, тюшде кёргенча, узакъ кете, андан ёксюз къалады. 1944 жылда уа Алийни анасы Рахимат юч ууакъ сабийи бла кёчгюнчюлюкге атланады.

Чубакъланы Алийни эгечи Ксаналаны Арзият айтханнга кёре, Къыргъызстанны Фрунзе областыны Ивановский районуну эллерини бирине тюшген эдиле. Жангы жерде, танымагъан адамланы ичинде жашау этген не заманда да тынч тюйюлдю. Кёчгюнчюлюк азабы абызыратхан ёксюзлени анасына уа бегирек да. Сабийлерин этек тюбюне жыйып, олтуруп жиляп тургъандан хайыр болмазлыгъын ангылагъан Рахима кюндюз колхоз чюгюндюр бахчада ишлейди. Ахшам къарангысы бла юйге келсе, сабийлерине азыкъчыкъ мажарады, юслерине-башларына къарайды. Юй жумушланы бошап тынчаяйым десе уа, танг белги бергенин кёреди. Неда болсун, сабийлерин ач-жаланнгач этмей ёсдюреди.

Арзият къарындашы Алий сабийлигинде окъуна башхаладан айырмалы болгъанын чертеди: «Биринчи классда бир къыргъызлы тиширыу окъутханды Алийни. Аны бла тюшюп сураты да бар эди… «Билеме, сен алим боллукъса… Алай болуп, санга барсам, саугъагъа чай берирмисе?» – деучю эди. Аны сёзлерин бир унутмаучу эди къарындашым. Гитче заманчыгъында окъуна  адамла бек сюе эдиле Алийни, аппам да, бизникиле да аны артыкъ кёре эдиле…»

Жаланда бешлеге окъугъанды

 1950  жылда биринчи кере къыргъыз школгъа окъургъа келген жашчыкъны къадары кёп таулу сабийлени къадарындан башха тюйюл эди. Сабийледен бек гитчелери болгъанына да къарамай, эрке ёсген жаш болмагъанды. Гитчелигинден окъуна анасына, эгечлерине да билеклик этерге кюрешгенди. Бир кесек къарыу алгъан сабий жашчыкъ анасына чюгюндюр юлюшюн ишлерге да болушханды. Эгечлери бла бирге отха, суугъа да къармашханды. Аны бла бирча къоншу элде орус школгъа жюрюгенди, жаланда бешлеге окъугъанды.

Алай бла Къыргъызстанда Алий беш класс окъуп бошайды. Малкъар халкъ башына эркинлик болгъанды деген хапар а кенгден-кенг жайылып тебирейди. 1956 жылда Рахимат сабийлери бла Огъары Жемталагъа къайтады. Рамазан ишлеген юйню жангыртып жангы жашау этип башлайды. Алыкъа элде школ болмагъаны себепли, окъуугъа итиниулюклери болгъан сабийле Тёбен Жемталаны школуна жюрюйдюле.

Рахима жашыны ариу къылыкълы болгъанына, иги окъугъанына къууанып жашагъанды. Ол уллу адам боллугъуна ишексиз ийнаннганды. Аны себепден болур эди, Алий окъууун андан ары ёсдюрюрге, жашауун адамланы саулукъларын сакълау бла байламлы этер умутда 1960  жылда  Орджоникидзе шахарда къырал медицина институтха киреди.

Таулу жаш институтда да айырмалы окъугъанды. Профессорланы, доцентлени лекцияларына эс буруп тынгылагъанды. Практика дерслеге тири къатышады. Хар неге да юйренирге, билим алыргъа шёндю онг барды, артда уа кеч болур деп, эсли жаш заманын зыраф оздурмагъанды. 1966  жылда институтну айырмалы бошагъанына шагъатлыкъ къагъытын къолуна алгъан эди.

Алий окъууун андан ары ёсдюрюр мурат бла анасындан, эгечлеринден да ыразылыкъ алып, аспирантурагъа кирирге ара шахар Москвагъа келеди. Аспирантурада окъуй тургъан заманында Совет Армияда къуллукъ этерге чакъырылады. Кремлевский курсантланы саулукъларына къарагъан врач да болуп, борчун да намыслы толтурады. 1970 жылда аспирантураны бошап, илму диссертациясын жетишимли къоруулап,  медицина илмуланы кандидаты деген атха тийишли да болады.

Илмугъа къошумчулугъу             

Мыйыны бла адамны башха саныны клеткаларыны байламлыкъларына медицина илмуда медиаторла дейдиле. 1970 жылдан башлап ёлюп кетгинчи Алий адамны мыйысы къалай ёсгенин, бирле акъылы толу, бирле акъылдан кем нек туугъанларын тинтгенди. Аллай саусузлагъа къалай болушургъа боллукъду? Мыйы хар жаны бла да бир кибик тап айныр ючюн не затла себеплик этедиле? Бу иш кеси аллына барыпмы турады? Аллай къыйын соруулагъа хазыр жууапла жокъ эдиле. Врач жаш тинтиуле бардырып башлайды. Ол жыллада бардыргъан илму ишлери доктор диссертациясына киргендиле, аны жетишимли къоруулагъанды.

Биология илмуланы доктору Анатолий Бровко бла РАН-ны Биофизика институтуну таматасыны илму жаны бла орунбасары  Ирина Масулис таулу алим мыйыны тинтиулери бла илмуну айнытханын чертгендиле.

Чубакъланы Алий 1989 жылдан 1992 жылгъа дери Пущино академгородокда, СССР-ни Медицина илмуларыны академиясыны Биофизика институтунда мыйыны тинтген уллу илму лабораториягъа башчылыкъ этгенди. Бир кюнюн да бошуна иймей,  арымай-талмай, эрикмей медицина тинтиуле бардыргъанды. Аланы юсюнден илму статьяла, монографияла жазгъанды. 1992 жылда аны «Биогенные амины и развитие мозга» деген монографиясы басмадан чыкъгъанды. Ол бюгюннге дери арталлыда тинтилмеген медицина сорууланы ачыкълагъан, битеу дуния медицина илмугъа уллу къошумчулугъу болгъан ишди.

Анасын  бир кезиуде да унутмагъанды

Жазыучу Бегийланы Абдуллах бла Алий жууукъ жетедиле, аны себепли поэт кёп зат биледи Чубакъланы юйюрлерини юсюнден. «Алий туугъан элин бек сюйгенди, анасына да тансыкъ бола эди. Сора ишлеген институтундан кетип, элине къайтыргъа умут этгенди. Ол заманда профессор Громова Алийни анасы бла тюбешип, ачыкъ ушакъ этген эди.  Жаш Пущинода къалады.

Анасы да анда бир къауум заман жашагъанды, кёпле бла шуёхлукъ жюрютгенди. «Анда не зат сейир эди?» – деп соргъанымда, «Урчукъ ийирген бек хычыуун эди! Кесинги фатарынгы эшигини къатында сюелип, урчукъну эниш этажлагъа жиберип, алай терк эте эдим халыны!» – деп жууаплагъаны эсимдеди…» – дейди ол.

Боташланы Хусей да бир сейирлик зат айтханды: «Барама бир кере Москвагъа, Алийге къайтама… Анасы ауушханлы терт-беш ай ётген эди. Жау ийис чыгъады. Бюгюн байрым кюндю, бир жау ийис этдирейим деп,  плитада табагъа чёплеу жау къуюп… Локъумла эталмаса да, жау ийис чыгъаргъанды. Ол кюн эсиме келсе, бюгюн да ыспас этеме анга. Анасына керти жаш болгъанды. Сабийлери уа  Москвада туугъандыла, анда ёсгендиле. Алай  юйюрлеринде тауча болмаса, орусча сёлешген жокъ эди. Сабийлери бизден эсе иги  билгендиле ёз тиллерин».

Алий Гуппойланы Захида бла юч сабий ёсдюргендиле. Ала бийик билим алгъандыла, ишлеген жерлеринде намыслары жюрюген адамладыла. Таулу алимни жолу юзюлмегенди, ызындан  сабийлери, ол юйретгенле, ёсдюргенле, окъутханла  бардыла. Ишинде да, юйюнде да къыйыны зыраф болмагъанды. Таулу миллетни сыйлы инсаны – Чубакъланы Рамазанны жашы Алий халкъыбызны атын иги бла айтдыргъанды. Керти дуниясы жарыкъ болсун.