Жашаугъа къайтаргъан къагъыт

Заман тохтаусуз алгъа барады – тёлюле бир бирлерин алыша. Алай хар миллетни да жашауунда унутулмазлыкъ, ёмюрлени ахырына дери жюрекледе сакъланыллыкъ кезиуле болгъандыла. Малкъар халкъны да болгъандыла къууанчлы, жарсыулу кезиулери. Алай Кавказдан, туугъан журтубуздан зор бла Орта Азиягъа бла Къазахстаннган кёчюрюу халкъны эм уллу бушуууду.
 
Акъ-Суудан Хачаланы Лиза бла бир ненча жыл мындан алгъа тюбешиуюм жюрегиме сингнгенди. Аны бушуулу къадары халкъыбызны тарыхыны бир кесегиди. Ол кире келгенимлей, манга замандан саргъалгъан тёрт бюкленнген архив къагъытны кёргюзтген эди. Ол анга неден да багъалы болгъаны кёрюнюп тура эди: «Бу манга юйюрюмю къайтаргъанды. Бирде кесимлей болсам, къагъытны алама да, къалай жарлы, ёксюз болгъанма деп, кёлюм толады. Алай дагъыда тизгинлеге къарай, атам, анам, къарындашларым сау болгъан сунама», – деген эди ол, документни кесине къыса.  

Къабарты-Малкъарны Ара архивини 1944 жылда 8-чи мартдан справкасында Акъ-Суудан кёчюрюлген Хачаланы Исайны юйюрюню тизмеси барды: юй бийчеси Къанитат, къызы Лиза, жашлары Далхат, Магомет, Аныуар. «Орта Азиягъа  кёчюп баргъаныбызда, мени бла бирге алтаулан болгъанбыз. Ол жыл окъуна атам ёледи, бир жылдан а битеу юйюрюмю тас этгенме», - деп эсгере эди Лиза, тохтамай баргъан жилямукъларын сюрте.

Миллет кёчгюнчюлюкню 13 жылында сынагъан къыйынлыкъны бизге, жаш тёлюге, ангылагъан къыйынды. Лизаны къадарына ушагъан кёпдюле, дерикле да болурла, алай хар кимни жюрек къыйынлыгъы энчиди. Жууукъ адамларыны ёлюмлерин кёрген, аланы кеси басдыргъан тиширыуну ачыуун жапсарыргъа, аны кёз жашларын кепдирирге кимни къолундан келсин? «Анамы къабырына топуракъны да кесим атханма. Аны ёлгенин билмей, сезмей, ол мени бла нек сёлешмейди, жууап нек бермейди деп, жиляп тургъанма. Жуугъан да кесим этгенме. Кёзлерими къыссам, ол къара топуракъны анамы юсюне атханым кёрюнюп къалады. Жюрегим кюйюп бошагъанды…».

Бир тюрлю терсликлери, хаталары болмагъан юч къарындашын, атасын, анасын жылны ичинде тас этген 12-жыллыкъ къыз сабий киши жеринде жашауну къыйын жолларын ётгенди. Атасыны ёге анасы Лизаны ёксюз сабийле тургъан юйге береди. Аны да терслерча тюйюлдю, ким биледи, кесими сабийлерими уа кечиндиралырмамы, аланы ачлыкъдан сакълаялырмамы, деген акъыл бла этген болур алай. «Аппам берирге да унамагъанды, ол дунияда жашыма тюбесем, къалай айтырма жангыз къызына къараялмагъанма деп. Кюлден бир къабып, мамукъну сууун ичип турурма, деп да айтхан эди, алай къатыны, къоймай, хор бла берген эди», - деп эсгере эди Лиза бизни бла ушакъда.

Жууукъ, тукъум дегеннге таулула не заманда да сакъ болгъандыла, Лизаны да атасы бла экиге айланнган къарындашдан туугъан Хачаланы Атлы излеп, кесине алгъанды. «Юч эгечим барды да, аладан да сыйлы кёрюрме, деп ант бергенди мени ёксюзлени юйюнден къутхара. Сёзюне кертичилей да  къалгъанды, жаннетли болсун», - дейди Лиза.
 
Къадар деген къалай сейирди. Ёксюзлюкню ачылыгъын сынагъан Лизагъа ёксюзлеге аналыкъ этерге тюшгенди. Ол туугъан журтха къайтхандан сора Хочуланы Ташау бла юйюр къурап, аны юч сабийин ёсдюргенди.