ТАРЫХ ТАМЫРЛАРЫБЫЗНЫ ЁМЮРЛЮК ЭТГЕН АЛИМ

Темуккуланы Биязуркъаны жашы Борис малкъар халкъны ары дери аз сагъынылгъан тарыхын, зарфха уруп, ачыкъ этгенди. Бу кюнледе ол туугъан
кюнюн белгилейди.

Ол Тёбен Малкъарда Темуккуланы элде 1942 жылда 8 мартда туугъанды. Атасы Уллу Ата журт уруш башланнганлай ары чакъырылгъанды, алай атланнган жашланы элтип баргъан машина жолда баш тёбен айланып, къыйын жарала тюшюп, аны аскерден эркин этгендиле.

Малкъар халкъны танг атмай уята, кёчгюнчюлюк жолуна салгъан кюн, Борисге тамам эки жыл толгъан эди. Биязуркъаны юйюрю поезд бла оналты кюн келип, Къазахстанны Акъмола областыны Макинский районунда Степное элге 24 мартда тюшгенди. Къыйын жер эди ол. Юйюр чырагъы Эндрейланы Аминат баргъан жыл майда ауушханды. Анасыны ызындан къагъанакъ къызчыгъы Бабли, андан сора уа къартла да кетгендиле.

Борис анда кезиулеп Степнойда, Капитоновкада, Макинскде окъугъанды. Школну уа 1962 жылда Огъары Малкъарда бошагъанды. Ызы бла Иваново шахарда энергетика институтда окъугъанды. Аны 1968 жылда бошап, эки жылны Тау-Артында инеженер-теплоэнергетик болуп ишлегенди. 1970 жылда уа аны КъМКъУ-гъа устаз этип алгъандыла. 1981 жылда Борисни Къабарты-Малкъар къырал агромелиоратив институтха кёчюргендиле. Аны аты артда эки кере тюрленнгенди – ол бир кесек заманны эл мюлк академия болгъанды, бусагъатда уа В.М. Коков атлы аграр универститетди. Борис, техника илмуланы кандидаты, доцент, анда ишлейди.

Хар бир адамны да Аллахны, халкъыны. кесини аллында энчи борчлары барды. Аланы хар инсан кеси сайлайды. Борисни ол жаны бла жюгю башхаладан эслерча ауурду – ол, малкъар халкъны XIX–XX ёмюрледе жашаууну юсюнден иги кесек документли иш жазгъанды. Ол уллу хазнады билгеннге.

Башха бояула къоша

1990-1992 жыллада Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советини Президиуму 1942 жылда Черек районда болгъан зорлукъну тинтирге комиссия къурагъан эди. Алай бла башланнганды Темуккуланы Борисни халкъыбызны тарых жолунда атламлары. «Черекская трагедия» деген, жюреклени эритген китап аны авторлары Азаматланы Камиль, Темиржанланы Махти, Темукуланы Борис, Тетууланы Алим эм Чеченланы Исмайыл республиканы ара архивинде, Къырал къоркъуусузлукъну, Ич ишле министерствону, Партияны Къабарты-Малкъар обкомуну, Совет Союзну Къоруулау министерствосуну, Совет Аскерни къырал архивлеринде тапхан къагъытлагъа кёре жазылгъанды. Анда бу зорлукъгъа къатышханланы, сабий, тамата болуп да жоюлгъанланы атлары белгили этиледи.

2004 жылда Борис ол тинтиуледе жангы атлам этгенди – «Семь дней одного века. 27 ноября – 5 декабря 1942 года» деген китабын чыгъаргъанды. Анда ол алда болгъаннга жангы бояула къошханды. Архив къагъытланы андан ары тинтип, ол къыямадан сау чыкъгъан адамланы табып, аланы айтханларын да кийиргенди китабына. Темуккуланы Борис Саутуда бла Глашлада болгъан ачыуну керти, алдаусуз бетин кёргюзтгенди.

Бу темагъа Борис 2017 жылда да къайтханды – аны «Черекское ущелье. 1942» деген эки томлу китабы ол башында сагъынылгъан комиссия къарагъан документледен къуралгъанды.

Жамауатладан хапар

«Балкарская общественная колесная дорога» деген, малкъар халкъны жашау болумун, къылыкъ ышанларын да ачыкълагъан аламат китабын Борис 2008 жылда басмалагъанды. Анда Терк областьны Нальчик округунда Малкъар черек, Холам черек, Бахсан, Чегем сууланы жанлары бла тау ауузлада арба жолла къалай ишленнгенлерини юсюнден айтылады.

Китапха жазгъан ал сёзюнде автор, 1893 жылда июньда Къашхатаудан Чегет элге дери элтген жолну анга деп бёлюннген энчи комиссия жалчытыугъа тийишли кёргенин айтады. Ол жолгъа айтхандыла Малкъар жамауат арба (чарх) жол деп. Бусагъатда ол ишни къайгъысын ким кёргенин айтыр адам не хазна табылсын. Темуккуланы Борисни тинтиулерине кёре, Малкъар жамауатдан юч адам тири къатышхандыла бу магъаналы ишге: Абайланы Асланмурза, Кюйгенланы Геурги, Темуккуланы Умар. Алагъа «дорожные доверители» дегендиле. Сау тогъуз жылны ичинде кюрешгендиле ала халкъларына керек бу тюрлю жумуш бла. Кюч-къарыу къолларында болгъанланы, эллилени, ол затха къыйынлары киргенлени да кёп кере кеслери этген оюмну тюзлюгюне ышандырыргъа тюшгенди ол эсли адамлагъа.

Кертисин айтханда, ол кезиуде ол бек къыйын иш эди – ахчаны айтмай къойсанг да, жаланда къая ташланы атдырыргъа кереклиси чакълы бир лагъым тапхан окъуна нени тута эди?! Алай а юч жылдан жолла ачылып бошалгъандан сора, ол адамланы, жамауат ахчадан урлагъан этгендиле деп, терслегенле чыкъгъандыла. Ол жалгъан дау бош жерде чыкъгъанлыкъгъа, хунерли, жамауат къайгъысын кёрген адамланы къадарларын къалай тюрлендиргенин айтады Темуккуланы Борис бу китабында. Китап тарыхны юсюнден эсе да, анда инсан къылыкъны ачыкъланыуу кёп затны юсюнден сагъыш этдиреди.

Кёчгюнчюлюк

Темуккуланы Борисни «Спецпереселенцы» деген китабы эки кере чыкъгъанды: 1997 жылда эки том бла, 2009 жылда - юч том. Алада бары беш тау ауузну кёчгюнчюлюкню сынагъан адамыны аты, жыл санлары да жазылыпды. Ол санда анда туугъанланы да. Тизмеле юйюр-юйюр, алфавитге кёре барадыла, 1957 жылгъа дери ауушханлары, сау къайтханлары да эсге алынып. Бу уллу ишни этер ючюн къаллай бир заман, къарыу-кюч, тёзюмлюк да керек болгъанын айтхан къыйынды. Быллай уллу тарых магъаналы иш Темукку улуна дери киши да тындыралмагъанды.

Аны ал сёзюнде автор кёчгюнчюлюкню атына битеудуния бушууу дейди. «Ол зарауатлыкъны хатасындан дунияларын алышханланы сау этер онг жокъду, алай а, аланы эсде тутуу сау адамланы борчларыды. Эсде турса, ёлген да сауду. Тарых тамырларын тас этген халкъла жокъ болуп кетедиле. Обаланы юслеринде эсгертмеле ёлгенле ючюн салынмайдыла, ала саулагъа керекдиле», – дейди ол.

Автор бу китапны мингле бла саналгъан, зорлукъну ууундан ёлген кёчгюнчюлеге эсгертме этеди. Аланы бек биринчилери темир жолну жанында кебинсиз, къабырсыз къалгъанларын да уллу ачыу бла белгилейди ол.

Автор дегенде,Темукку улу алай айтады: «Китапны тышында мени атым жазылып тургъанлыкъгъа, муну жюзле бла адамла жазгъандыла – ол архивде карточкаланы толтургъанла. Бу халкъны эки кюннге этилген переписиди. Мен а жаланда ахыр колонканы толтургъанма – ол адам реабилитациягъа дери жашадымы, къалдымы деп, аны», – деп жазады.

Озгъан жылла

Темуккуланы Борис жыйышдыргъан «Озгъан ёмюрню хапарлары бла назмулары» деген китап 2013 жылда чыкъгъанды. Анда ислам дин бла байламлы кёп сейир зат барды – «Хусейинни китабы», Мухаммат файгъамбарны (А.с.б.) юсюнден таурухла, ислам динни фарызлары, Совет Союзну заманында жазылгъан башха тематикалы назмула...

Китапны ал бетинде эки ушагъыулу тиширыуну суратлары бардыла. Ала Темуккуланы Аскерни къызы Шахидат бла Мухажирни къызы Келиматдыла. Ала сакълап тургъан дефтерледе арап харфла бла жазылгъан чыгъармала къурагъандыла китапны. Аланы ким, къачан жазгъаны белгисизди. Болсада Борис акъыллы иш этгенди, аланы басмалап: ол иш бла кюрешген алимле, адабият тинтиучюле кеси оюмларын айтырла.

Мен эслегенден, анда «Ёлмекликни халындан», «Жаханимни халындан» деген назмула Мечиланы Кязимни ауазын сакълайдыла. Китапда ислам динни фарызларыны, хадислени къаууму ангылашыныулу жазыладыла.

2015 жылда Темуккуланы Борисни  «Под сенью гор: взлёты и падения» деген аты бла эки томлу китабы чыкъгъанды. Ары XIX ёмюрден башлап, Малкъарны тарыхында ыз къойгъан, Беш да Тау элге белгили адамланы къадарлары киргендиле. Биринчи томда автор, айтылгъан, жазылгъан шартлагъа таяна, малкъар халкъны ХIХ ёмюрню ахырында – ХХ ёмюрню башында жашагъан белгили адамларыны, аланы этген ишлерини юслеринден аналитика халда  оюмлайды. Кёплени тукъумлары айтылады мында, суратлары да бериледи. Экинчи томда уа биринчи бетле 1928 жыл бла башланып, ахыры уа 1941 жыл бла бошалады.

Темуккуланы Борисни «Пробуждение» деген китабы 2016 жылда чыкъгъанды. Анда къул бла бий айырылгъан заманланы юслеринден айтылады. Россейде ол 1861 жылда болгъанлыкъгъа, бизде ол бегимле 1866–1867 жыллада ишлеп башлагъандыла. Ол жыллада Малкъар тау жамауатны къайгъылары бла байламлыды хапарлау.

Китапланы баш жигити – халкъ

Кёп жанрлы китабына уа «Къатышла» (2017) дегенни санаргъа боллукъду. Ол ары Малкъар ауузда болгъан ишлени юслеринден халкъда жюрюген хапарланы жыйышдыргъанды.
2019 жылда Темукку улуну «Отдельная 115-я кавалерийская дивизия. Безвозвратные потери» деген китабы чыкъгъанды. Анда автор ол сермешледе жоюлгъанланы барыны да атларын береди. Аны юсюнден кеси да былай жазады: «115-чи Къабарты-Малкъар кавалерист дивизияны къадары жигитликден бла бушуулукъдан къуралады, ол жарыкъ да, къара да бетиди республиканы тарыхыны – жюзле бла жаш адамла (ары 40 жылдан таматаланы алмагъандыла) ёлгендиле анда, уруш эбине да тюшюннгюнчю…»   

Бу биз башында санагъан китапла 2020 жылда алты том болуп чыкъгъандыла. Аланы барысын да бирикдирген бир зат барды – китапларыны баш жигити малкъар халкъды.
«Халкъым деген хан болсун!» – деп алгъыш-тилек барды миллетде. Ол Темуккуланы Борисни юсюнде толса, тюз боллугъу хакъды.