САБИЙЛЕНИ ЮЙРЕТИУДЕ ХАЛКЪ ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪНЫ ХАЙЫРЛАННГАН АЛИМ

Гуртуланы Бертни къызы Марьям Къабарты-Малкъарны жамауатына, андан кенглеге да илму ишлери бла, атасыны юсюнде этген асыл жумушлары бла  белгилиди.  

Аны атасы Берт, ол заманлада окъуна белгили назмучу, окъуу китапланы автору, жамауат ишге тири къатышхан адам, миллети кёрген, сынагъан жарсыуладан кенгде къалмагъанды. Сюргюнде аны юйюрю Къарасуу районну Киров атлы колхозуна тюшген эди. Таматала ишде (аналары Уста - колхозда, Берт устазлыкъ эте) болгъанда, Марьям, бирси сабийле да ынналары бла къала эдиле. Ынна, ач сабийлени булжута, алагъа кёп жомакъ, таурух айтханды. Аны бла бирге аланы халкъ чыгъармачылыкъны юсюнде адепге-къылыкъгъа юйретгенди.

Энди тирнеклеп башлагъан туудукълада фольклоргъа сюймеклик ол кюнледе жаратылгъаны баямды.  Марьям а ол халкъ батырланы жигитликлерине сейирсине эди, жомакъ къызланы ариулукъларына сукълана эди, узакъ Кавказны тамашалыгъын не бла тенглешдирирге билмей, эсинде тургъан, узакъ Акъ-Сууда къалгъан бу жангы жерде мекямлагъа ушамагъан юйлерини, уллу арбазларыны, мылыкёз бузоучукъларыны, къоншуда жашагъан тенг къызчыкъларыны, тюймекёз гинжилерини, немисли фашистле келедиле деп эшитгенинде, анасы бахчада от этип, ары атхан суратлы, хапарлы китапланы юслеринден сагъыш эте эди.

Андан бери иги кесек заман озгъанды. Ол къаракёз къызчыкъ – Марьям школну бошап, Къабарты-Малкъар къырал университетни эки бёлюмюнде да бирча окъуп,  орус тил бла литератураны, немис тилни да устасы болуп чыкъгъанды.

Урунуу жолун 1961 жылда школда устаз болуп башлагъанды. Ол асламлы иши бла бирге телевиденияда сабий бериулени да бардыра тургъанды. Бир жылдан а билимин андан ары ёсдюрюр муратда КъМКъУ-гъа къайтып, дерсле да берип башлагъанды. Дерслеринде ол  халкъ чыгъармачылыкъны юйретиу мадарларына эс бура, ата-бабаларыбызны терен акъылларына, оюмларына сейир эте келип, артда уа «Таулуланы фольклорларында юйретиу ниетле эм аланы жашауда магъаналары» деген темагъа кандидат иш жазаргъа таукел болады. Бир къауумла: «Ёмюрледен бери къарангылыкъ басып тургъан малкъар халкъны не тюрлю культурасы барды? Андан не тюрлю дерсле алыргъа боллукъду?  Аллай материал къайдан табарыкъса, диссертация иш жазарча?» – деп, сейир эте эдиле. Башхалары уа, ол санда белгили алим-педагог Борис Петрович Есипов, таулу къыз илму ишин башха темагъа жазса ыразы эдиле. Алай ол кеси жолундан таймагъанды. Бакуда аспирантураны бошап, илму ишин 1969 жылда анда къоруулагъанды.

Гуртуланы Марьям уллу къыралыбызда халкъ педагогиканы юсюнден аллай иш жазгъанланы араларында бешинчи, Шимал Кавказда уа биринчи адам болгъанды. Сюргюнню къыйынлыгъын сынап, энди аякълана келген малкъар халкъгъа ол уллу жетишим эди. Бюгюнлюкде этнопедагогика (халкъ педагогика) кёп бутакълы, къалын чапыракълы терек кибик айныгъанды. Ол заманда уа, жолсуз жерде жол ызлап баргъанча, къыйын эди биринчи болгъан.

Андан арысында Марьям иги кесек жылны КъМКъУ-да педагогиканы тарыхындан эм юйретиу мадарланы юслеринден дерсле берип тургъанды. Аны илму ишлери бла устазла, алимле,  ата-анала  да бюгюн да хайырланадыла. Аланы асыры кёп излегенден, сурагъандан, Марьям Бертовна 1974 жылда «Балкарский фольклор о народном творчестве воспитания» деген аты бла китап чыгъаргъанды. 1997 жылда уа «Къарачай-малкъар халкъны этнопедагогикасы» деген китабын басмалагъанды. Бу китап ючюн Марьямгъа кёпле ыспас этгендиле. Анда Гуртуланы къыз халкъыбызны юйретиу ишде къаллай бай сынауу болгъанын ачыкълагъанды, бизни ол байлыгъыбызны Шимал Кавказда жашагъан башха халкъланы юйретиу культуралары бла тенглешдиргенди, бу ишини юсю бла сабийлени юйретиу ишде кёп миллетлени культураларыны жууукълукъларын кёргюзтгенди.

КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, тарых илмуланы доктору, профессор Мусукаланы Александр Марьям Бертовнаны бу китабына «Педагогиканы халкъ кюбюрчеги» деп алай атагъанды. Ол: «Гуртуланы Марьям - алим тиширыу, Шимал Кавказда жашагъан халкъланы юйретиу культураларын бирлешдире, аланы араларында мамырлыкъны кючлеуге атлам этгенди», - деп, бу ишни саясат магъанасын да белгилегенди.

Белгили фольклористле Хаджиланы Танзиля бла Журтубайланы Махти, окъуу юйде ишин да бардыра, быллай материал жыйгъан къалай къыйын болгъанын кимден да бек ангылайдыла. Ала бу илму ишге уллу магъана бергендиле, китапны келе тургъан тёлюлени юйретиуде энчи магъанасы болгъанын да белгилегендиле.

Илму-излем иш бир жюрекге тюшсе, адамгъа тынчлыкъ бермегени туурады. Аны юсю бла Марьям Москвада, Махачкъалада, Бакуда, Тбилисиде, Владикавказда, Майкопда, Черкесскде, Грозныйде, Бештауда, дагъыда башха жерледе айланып, аланы илму-излем учрежденияларында, библиотекаларында, музейлеринде ишлегенди. Кёп жылланы ичинде жыйгъан сабий оюнларын ол 2001 жылда «Къарачай-малкъар халкъны сабий оюн фольклору» деген китабын басмалагъанды. Анда берилген оюн методика амалла жашауда кимге да керекдиле – ата-аналагъа, устазлагъа, юйретиучюлеге, халкъыбызны тарыхын билирге излегенлеге да.

2003 жылда уа Гуртуланы Марьям  юйретиу, окъутуу иш бла кюрешгенлеге аламат саугъа этгенди – ол «Халкъ педагогика – жаш устазлагъа» деген ишин басмалагъанды. Китапда эрттегили ариу адетлерибизни бла тёрелерибизни юслеринден айтылады, сабийни юйретиу ишде аланы къалай хайырланыргъа боллугъу ачыкъланады.

Марьям Бертовнаны сабий юйретиуде методика билимин эсге алып, анга 5-чи классха «Ана литература» окъуу китапны жыйышдырыргъа буюргъан эдиле. Кёп жылланы ичинде ол тюрлендириле  келеди. Алай не заманда да сабийле, устазла да бек сюйген китап болгъанлай къалады. Нек десенг аны  Марьям Бертовна халкъ чыгъармачылыкъны мурдорунда жарашдыргъанды. Тиллерин терен билирге сюйген сабийлени аны юсю бла юйретген а, ол оюм этгенден, бек тюздю. Жомакъланы, таурухланы, элберлени, жырланы, нарт сёзлени, айтыуланы болушлукълары бла сабий ариу къылыкъ хунерге юйренеди.

Бюгюн Гуртуланы Марьямны  илму эм методика ишлерини саны сексенден атлагъанды. Аланы арасында 2007 жылда чыкъгъан «К вопросу о функционировании народной педагогики в современной учебно-воспитательной практике» деген китап энчи магъаналыды. Анда бизни къартларыбыз берген дерсле дуния алимле тинтип билген затлагъа къалай жууукъ болгъанлары, ала бир бирге къалай келишгенлери сейирсиндирген, ёхтемлендирген да этеди.  

2016 жылда Марьям Бертовнаны «Бешик жырла» деген китабы чыкъгъанды. Ары Россейде болгъан бар миллетлени, тыш къыралланы фольклорларындан сайланып алыннган,  авторлары болгъан да бешик жырла киргендиле. Ол уллу ишни магъанасы бир да теренди – къайда жашасакъ да, биз барыбыз да бирча оюм этебиз: бешик жырлада айтылгъан алгъышла бирге ушагъанча, битеу дунияны адамы да бирге ушайды, игиликге итинеди, баласына насып тилейди, аны акъылы, кючю да тюз ишлеге бурулурун сюеди.

2020 жылда аны «Алибек бла къызылкъанат хораз» деген сабий хапарлы китабы чыкъгъанды басмадан. Анда жаш окъуучулагъа аталгъан чыгъармала сабий дуниясыны бояуларын жюрютедиле.

Халкъгъа билим бериуде жетишимлери ючюн  Гуртуланы Марьямгъа «Халкъла аралы педагогика билимлени академиясыны член-корреспонденти» деген илму даража  берилгенди. Ол Малкъарда, Къарачайда да бийик окъуу юйледе жаш тёлюню кёп жылланы ичинде устазлыкъ ишге тынгылы хазырлап тургъаны ючюн «Урунууну ветераны» деген сыйлы атха эм майдалгъа тийишли болгъанды.

Бусагъатда да тохтатмагъанды Марьям илму-излем ишин. Алай аны тохтатып боламыды илму жолуна бир сюелген?