«АДАБИЯТ ЖАШАУ ДЕРСЛЕДЕН ТОЛУДУ…»

Жашау тюбешиуледен къуралгъаны баямды. Алай болмаса, бир кюнюбюз бирсине ушап, санау да эталмаз эдик. Бир-бирледе адамны таныгъан кюнюнгден окъуна багъалап башлайса. Геннадий Константинович Коммодов аллайладан эди. Кесини юсюнден хапарына тынгыласанг, озгъан ёмюрню толу бети кёз аллынга келип къалгъанды.

Башланыу

Геннадий Коммодовну атасы къазан татарлыладан болгъанды, анасы уа – пензачы оруслу тиширыу. Дин ахлусу болгъаны бла байламлы, аппасы, аны юйюрю да кёп къыйынлыкъ кёргендиле – аны жети жашындан ючюсю Биринчи битеудуния урушда жоюлгъандыла. Аны кесин, дин ахлусуса деп, къызылла асмакъгъа асхандыла. Андан арысында къартны къызларыны да жашаулары къуругъан эди.  Ала уа, ючюсю да, – медицина билимлери болгъан жаш адамла.  

Дуния алай тюрленнгенде, бир бек амалсыз болмасала, эшикге чыгъаргъа иш да къоркъуп жашагъан юч эгеч, газетде Къабарты-Малкъар республикагъа докторла керекдиле деген билдириуню окъугъандыла да, кече бла жолгъа чыгъып, бери келгендиле.

Къабарты-Малкъарда

Аладан бирин ишлерге Прохладнагъа ийгендиле, бири Нальчикде тохтагъанды, ючюнчюлери уа, Геннадий Коммодовха аналыкъ этген Елизавета, Бахсан шахарда больницада ишлеп башлагъанды.

Ялтада патчах юйюрю солуучу санаторийде ишлеп тургъан Елизавета, кесини баш иеси, къызчыгъы да ауушуп, къарындашындан тилеп, аны кичи жашчыгъын биргесине бери келтиргенди. Ол 1933 жыл эди. Андан ары жашау бу тиширыуну, сабийчикни да бизни республикада Чегем районну кёп элине-жерине да атханды – Бахсаннга, Герменчикге, Нартаннга, Биринчи Чегемге, Экинчи Чегемге. Ахырында уа была Шалушка элде тохтагъандыла.

Анда орта школну бошагъандан сора, Геннадий Константинович Нальчикде педагогика институтда окъугъанды. Сора Шалушкагъа устаз болуп къайтып, андан арысында алтмыш эки жылны ичинде орус тилден бла литературадан дерс берип тургъанды. Аны бла бирге, тутмакъланы урунуу-тюзелиу колонияларында ингир школда къыркъ эки жыл ишлегенди орус тилден бла адабиятдан устаз болуп.

«Орус адабият жашау дерследен толуду, – деген эди ушакъ нёгерим, жазыучулукъ ишини юсюнден айта. – Ол зат манга кёп кере болушханды. Литературадан окъутхан устазны борчу сабийлеге дерс бериу бла чекленип къалмайды, ол аланы дуниягъа къарамларын тюзетеди, амандан кери турургъа, ахшылыкъ этерге итинирге, игилеге ушаргъа юйретеди. Ол жаны бла мен сайлауума бир да сокъуранмагъанма. Юйюрюмде китапны магъанасы бийикди…»

«Окъуучуларым – мени шуёхларымдыла»

Геннадий Константинович окъутханланы арасында бюгюн устазла, жазыучула, жамауат къуллукъчула, докторла, журналистле, башха усталыкъланы сайлагъанла да бардыла.  Устазларын сагъынсанг, къайсыны да бети жарыйды. «Окъуучуларым – мени шуёхларымдыла», – дейди устаз, аны къыйын кюнлеринде кёл этдирген эллилерине ыразылыгъын айта.

Ким да не бек сыйлагъан адамына да кюн сайын жолугъуп, ахшылыкъ этип туралмайды. Сейир дунияда, къыйын, ашыгъышлы заманда жашайбыз. Болсада къыйын кюнюнгде къатынгда эс тапдырыр жан болса, анга жетген игилик къайда? Аллай кюнлери уа кимни да болады.  Анасы Лиза ёлгенде, къызыны, къызындан туугъан жашчыкъны бушууларында да аны арбазын жокълагъанланы, аны бушуууна жарсыгъанланы саны жокъду. Алай эсе уа, бош оздурмагъанды устаз анга берилген жылланы, зырафына кетмегенди къыйыны.

Школ музей

Бек уллу ёхтемлиги уа – элни тарыхына аталгъан школ музейди.  Ол музейни къураргъа биринчи  аны юй бийчеси Ольга Федоровнаны эсине тюшгенди. Ол тарых дерслени устазы эди. (Жарсыугъа, дуниясын эртте алышып, нёгерин мудах этген эди.)

Музейде болгъан затланы къайсын ким келтиргенин ажашмай санаучу эди Геннадий Константинович. Суратлада уа сабийле бла къайсы ауузгъа, къайсы элге баргъанларын эсгергенди. Ол тау эллени, анда тюбеген иги адамланы юслеринден эсгериу хапарларын сюйюп айтханды.

Музейни хар бир мюйюшюнде экспонатны кесини тарыхы болгъанын да биз андан билгенбиз. Шалушканы Уллу Ата журт урушда ётгюрлюк этген жигитлерин да, аланы юслеринден эсгериулени да бирге ол жыйгъанды.

Коммодов Геннадийни жамауатда сыйы бек бийик болгъанды. Аны тасхасы, баям, жашауну терен ангылагъанында эди. Анга ата-бабаларындан ётген бир хунер болгъанды – дуниягъа сюймеклик, анга кюн сайын сейирсиниу. Табийгъат жаратхан, жан салгъан затланы арасында бек аламатха ол адамны санагъанды. Аны бетин, къылыгъын, хунерин, сёзюн, ёнюн окъуна, алай эсе уа – энчилигин. Ма ол себепден музейни къабыргъаларындан бизге кетген заманны асыл адамлары къарайдыла.

Илхам бла китапла

Устаз бир ненча китапны автору эди. «Когда цветут рододендроны» деген ишинде ол ата журтну табийгъатын, тарыхын билирге деп, биргесине алып айланнган сабийле бла, эл-жер кёре барып, къаллай сейир затлагъа, адамлагъа тюбегенини  юсюнден къысха хапарла айтады.

Устазны «Река времени» деген китабыны жигитлери уа ол ёсген, жашагъан эли Шалушканы адамларыдыла. Эсгериуле, ариу хапарла, ёхтемлик, жарсыу… – бирге алып айтсанг а, сюймеклик. Уллу малкъар поэт Къайсын айтханча, узакъны сюйген тынчды, къоншунгу сюйген а къыйынды. Алай элни юч-тёрт тёлюсюн окъутхан устаз сохталарыны къайсын да кесини жууугъуна, тенгине санайды. Алай болмаса, элде аты къабарты тилде бек ариу алгъыш айтханнга да чыкъмаз эди Геннадий Коммодовну.  

Бусагъатда «Чегем ауузну байлыкълары» деген жазмасын хазырлап, басмагъа берип тургъан устаз 6-7 китапны авторуду, аны чыгъармаларын республикадан тышында газетле, журналла да излейдиле.

Юч къыз ёсдюргендиле Геннадий Константинович бла Ольга Федоровна: Наташа, Рита, Алла. Наташа, Харзиновланы келинлери, устазды. Ол 23-чю школда завучду. Рита бла Алла уа – врачла. Жарсыугъа, Ританы машина уруп, жашлай кетгенди дуниядан. Алла уа шахарда женгил болушлукъ берген станцияда врачды.

Мамырлыкъда жашау

«Бир тюрлю бир жерде абынып, урунуу-тюзелиу колониягъа тюшгенле жумушакълыкъларын букъдургъан этедиле ансы, аланы араларында иги адамла кёпдюле, – деген эди устаз бир ушагъыбызда. – Мени чеченли окъуучум бар эди, артда да келип тургъанды манга. Эркин болгъан экинчи жылында окъуна бийик окъуу юйге киргенини къагъытларын келтирип аллыма салгъан эди. Артда тоюна да барып кетгенме. Ол жангыз тюйюлдю. Жазыучулукъ ишни кючю къалай уллу болгъанын ма аллай, ол чеченли жашча, окъуучуларымы жашаулары тюзелгенинде кёреме. Адабият мени кёпле бла шуёх этгенди».

Миллетчиликни эрши бетин унамагъан, узакъ бла, жууукъ бла да мамырлыкъда, шуёхлукъда жашаргъан,  кимге да игилик этерге итиннген жылы келген устаз, туудугъу жоюлуп, жюрек ачыуларын терен букъдура, бюгюн аны биргесине жашагъан, анга къайгъыргъан къызыны телефон бла къайгъы этип сёлешгенине жууап къайтара, ышара-ышара, жарыкъ хапар айта эди. Энди ол юзюлгенди.

Мен а эртте кюнню, баям, бир жыйырма-жыйырма беш жыл мындан алгъа, эсиме тюшюреме: эшикни къагъып кирип, босагъада сюелип: «Манга Кёчменланы Ачанны къызы Рита керек эди», – деген эди ол. Излеген адамы ишде болмагъынын билгенде: «Хо, устазынг келип кетгенди дерсиз», – деп, коридоргъа чыкъгъанында, ызындан  чабып: «Сора сиз Геннадий Константиновичмисиз?!» – дегенимде: «Къайдан таныдынг?» – деп, сейирсиннгени, къууаннганы эсимдеди. «Бизни курсда окъугъанла барыбыз да таныйбыз сизни Ританы хапарларындан», – деген эдим. Кертиси да алай эди.

Бюгюн ангылайма, устазны бетин былай ариу нюрлю, мангылай жарыкълы этип тургъан аны сохталарыдыла, аланы анга сюймекликлери.