Дугъум

Къызыл бла къара дугъумгъа башха-башха къараргъа кереклисин кёпле биле да болмазла. Алайды да аланы къалайгъа салыргъа, не бла багъаргъа, не халда къараргъа тийишли болгъаныны юсюнден айтайыкъ.

• Кюн тюбюнде болсун жери
Къызыл дугъумну юлкюлерин бир бирлерине жууугъуракъ орнатыргъа да боллукъду. Ол кеси да кенгине угъай, бийигине ёсерге итинеди. Къара дугъумну уа 2 – 2,5 метр кенгликде салыргъа керекди.
Бу битимни къызыл тюрлюсю кюнню бек сюеди. Ол себепден аны бахчаны эм жарыкъ жеринде орнатыргъа кюрешигиз. Тереклени арасында ёсдюргенден хайыры боллукъ тюйюлдю. Къара дугъумгъа уа башхасы жокъду къайда ёсерге. Аны алма неда кертме тереклени къатында да салыргъа боллукъсуз.
Къызыл дугъум къараны къатында хазна айнымайды. Аны орунуна юртюн (крыжовник) неда башха юлкюле болсала уа артыкъ къайгъырмайды.

• Суу
Къызыл дугъум сууну бек сюеди. Жай кезиу къургъакълы болса, аны ёсюмю да осал болады; наныкълары да иги да азаядыла. Аны къой, къыш сууукълагъа чыдамсыз окъуна болуп тебирейди. Ол себепден анга къара дугъумдан эсе кёбюрек эмда теркирек суу салып турургъа керекди.

• Не бла багъаргъа
Фосфорну къызыл дугъум къарадан эсе азыракъ излейди, азот бла калийни уа – кёбюрек. Бу шарт аланы тамырларыны башхалыгъы бла байламлыды – къызылныкъы иги да кючлюдю, жер тюбюне тереннге киреди. Аны хайыры бла кесин керек затла бла жалчытыргъа женгил онг табады. 

Алай ол энчиликни башха жаны да барды. Къызыл дугъумну бийиклиги эки метрге дери окъуна жетерге боллукъду. Аны бла бирге ол аслам зыгыт да этеди. Аланы артыгъын кесип кетерирге тюшсе, ол жерден алгъан азот бошуна кетгеннге саналып къалады.
Калий бла да иш алайды. Къызыл наныкъла аны хайыры бла бишедиле. Ол а дугъумдан жыйылгъан тирлик бла бирге кетеди. Аны себепли юлкюню кезиу-кезиу семиртгичле бла багъып турургъа керекди. Фосфорну юч жылны ичинде бир кере – сентябрь айны ахырында неда октябрьни  аллында  - хайырланадыла. Мардасы бла амалы: тёрт къашыкъ суперфосфатны юлкюню тюбюне чачып, жерни бахса бла тырнаргъа.

Азот а хар жыл сайын бериледи. Къашыкъ бла жарым аммиачный селитра  неда мочевина он литр сууда эритиледи эмда аны бла сугъарыладыла юлкюле. Экинчи кюн а топуракъны бир он сантиметр чакълы теренликге бахсаларгъа керекди.

Калий да, фосфорча,  жылгъа бир кере  ол кезиуде бериледи. Сульфат калия  деген семиртгичден бир къашыкъны неда жарым стакан кюлню юлкюню тюбюне чачып, жерни кюч салмай аз-маз бахсаларгъа тийишлиди.

•Зыгытланы кетерирге керекмиди
Къызыл дугъумну баш жанын кесип кетерирге кереклиси жокъду. Наныкълары асламысында ол жерлеринде битедиле. Аланы  къысхартханыгъыз бла тирликден къол жууугъуз.
Къарада уа наныкъла бутакъланы битеу узунлугъунда ёсгени себепли  бу амалны хайыры да болур,  баям; юлкюню башын къыркъса, жан-жанындан жангы бутакъчыкъла ёсюп тебирерикдиле. Тирлик да аны хайыры бла кёп боллукъду.

Дагъыда бир шартха эс буругъуз. Къара дугъумну тирлиги эки-юч жыллыкъ бутакълада аслам болады. Ызы бла терк окъуна азаяды. Къызылда уа, жылдан - жылгъа кёбейе келип, наныкъла бютюнда кёп 5-6 жыллыкъ бутакълада боладыла. Юлкюлеге иги къаралса, онбеш жыллыкълары да иги тирлик берирге боллукъдула. Ол себепден аны терк-терк жангыртып турургъа да керекмейди.